NIEÜWS- EN ADVERTENTIEBLAD
A.RD SN WONSER ADEEL
I
II
*1
L S’
$1
u
•ïl
1892.
Een en dertigste Jaargang.
No. 15.
DONDERDAG 7 APRIL.
VERSLAG van den TOESTAND en de
WERKING van de Z UIV E L S CII O O L
te Bolsward, over 1891.
I
M
VOOR
Ifw
s
l
r,
•y
43.
44.
45.
rd
re
tp
35.
37.
XZDXXZ YCACXZYC AC XZACXCAOCAC ACACX
I
Bolswarclsche Courant
de filiale der
1 April tot 1 Augustus,
u
1
1
1
l
l
ADVERTENTIEPRIJS: 50 Cts. van 17 regels. Ver
volgens 10 Ct. per regel. Overigens naar plaatsruimte.
lide
en
van
nen
ibe-
bij
lor
ken
gen
lon-
het
hil-
flke
ider
ror-
ABONNEMENTSPRIJS80 Cents per 3 maanden.
Franco per post 95 Cents.
u
dat
865
een
jld,
ing
No. 42.
46.
47.
48.
49.
>1
>t
e
n
sn
m
3-
'P
iale
len
en
et
k-
le
m
ie
m
*r,
d.
m
>g
jn
is
de
de
m-
ist
iel
in
er
eft
de
en
id
er
r
els
de
ui-
ee-
ert
er
en,
ht-
jre
de
Volgnum. 31.
32.
33.
34.
36.
38.
a
k
ie
n
n
i:
ir
ie
a.
ir
j.
k
;e
n
,3
n
g
n
n
st
>-
k
n
en om aan een
wenschelijk toe
-an
oet
jde
ich
H. A. BIERMA,
R. BUISMAN,
P. J. B. DANSTE,
U. P. HORNSTRA Jr., Warga.
A. VAN DER LEY,
W. J. LUGARD,
N. D. OPPEDLJK,
T. van der VLEUGEL, Bolsward.
I
Bolsward.
Delfstrahuizen.
Lippenhuizen.
Jelsum.
De Knijpe.
Mnnnikeburen.
Jutrijp.
Appelscha.
De achtste cursus der Zuivelschool werd begonnen op 1 Nov.
en werd bijgewoond door acht personen:
St. Jacobi Parochie.
Leeuwarden.
Oosterwolde.
Oppenhuizen.
Deventer.
Woudsend.
‘±£7. J. VAA UlhlV V UlA UljlJ. AJUlOWiXLU.
In vijf gevallen is landbouw en veeteelt het ouderlijk bedrijf,
1 1 i zoons van groothandelaars in boteren
een is zoon van een predikant.
terwijl twee leerlingen zijn zoons van groothandelaars in boter en
een is zoon van een predikant.
De leeftijd wisselt tusschen 17 en 34 jaar, terwijl een leerling
gehuwd is.
Het te voren genoten onderwijs is in een geval 5e klasse, in
een 2e klasse H.B.S., in een 4e klasse Gymnasium, in een meer
uitgebreid lager onderwijs, overigens gewoon lager onderwijs.
Een leerling had gedurende zes weken als volontair een zuivel
fabriek bezocht, een ander had als Loterverkooper bij de vei
lingen ter markt gefungeerd, terwijl ook een Argentinië had be
zocht.
Bij de meesten van deze jongelui bestaat het plan een betrek
king aan zuivelfabrieken te verkrijgen.
Bijzonderheden omtrent oud-leerlingen.
H. Brandsma, leerling van den Isten cursus, is na eenigen
tijd als volontair te Roordahuizum werkzaam te zijn geweest,
benoemd tot direkteur der nieuw opgerichte coöperatieve fabriek
te Denekamp in Overijsel.
E. de Graaf is eenigen tijd te huis werkzaam geweest en daarna
als volontair vertrokken naar Roordahuizum.
S. D. Kloostra, N. Kuperus, D. van der Werf en H. Yntema
zijn boer geworden.
A. Starkenburg was een jaar als botermaker werkzaam op het
landgoed „de Bese” te Dalfsen en is sedert Mei ’91 als assistent
aan de Zuivelschool verbonden.
Van den tweeden cursus heeft B. K. Bosma, na eenigen tijd te
Oenkerk werkzaam te zijn geweest een eigen fabriek opgericht te
Kootstertille.
S. Buringa is fabriekschef te Doesburg bij den heer Simonsz.
H. Heslinga is beheerder der fabriek te de Wijk (Drenthe), na
eerst te Oenkerk te zijn geweest.
De anderen zijn in de boerderij teruggekeerd.
Van de leerlingen van den vierden cursus is S. Westra alsbe-
reider van vette Goudsche kaas werkzaam geweest te Fehrbellin
die de bacteriën en spruitzwammen in de zuivelbereiding spelen.
Ook deze beschouwingen sluiten aan, aan waarnemingen uit
het dagelijksch leven.
Wij meenen nu, dat om werkelijk tot de grondslagen der zui
velbereiding te kunnen doordringen en de zaken niet oppervlakkig
te behandelen, wij den leerlingen eenige kennis van bovengenoemde
wetenschappen moeten verschaffen en dat deze zaken zoo behan
deld kunnen worden, dat zij het begrip van iemand, die gewoon
lager onderwijs heeft genoten, niet te boven gaan.
De volgorde van de behandelde onderwerpen is ongeveer deze
Natuurkunde. Scheikunde. Bestanddeelen van de koemelk.
Eigenschappen van de koemelk (soortelijk gewicht, soortelijke
warmte, taai vloeibaarheid, samentrekking na het melken). Ontstaan
van de melk. Biest. Invloeden op de melkafscheiding. Melken.
Bacteriën. Algemeene opmerkingen bij de behandeling van melk
en melkproducten. Invloed van hooge en lage temperaturen.
Behandeling van de melk bij het melken en het transport.
Grondslagen voor de inrichting van gebouwen en gereedschappen.
Reiniging en ontsmetting van beide. Melkgebreken. Onderzoek
van de melk met gistings- en stremmingsapparaat. Uitroomen.
Invloeden op de volkomenheid van uitroomen en op de hoedanig
heid der produkten. Friesch en Swartz uitroomingssysteem. Be
handeling van de room. Centrifugaal uitroomen. Verschillende
kracht- en handcentrifugen. Voorwarmers. Koelapparaten. Sla
gentellers. Hefapparaten. Boterbereiding, Invloeden op de hoe
grootheid en hoedanigheid der opbrengst. Zuren van den room.
Kaasbereiding. Rijpen van de kaaskaasgebreken. Bereiding
van de Nederlandsche kaassoorten. Melkonderzoek. Bewaring
van ijs. Inrichting van gebouwen. Stoomketels, ketelarmatuur,
stoken, stoommachine, overbrenging van beweging. Betaling der
melk in boterfabrieken en boter- en kaasfabrieken, in koopfabrie-
ken en gemeenschappelijke fabrieken, in verband met het gehalte
der melk en met de marktprijzen. Fabriekmatige melkverwer-
king. Wettelijke bepalingen omtrent de verschillende onderne
mingsvormen. Inrichting van de statuten van naamlooze ven
nootschappen en coöperatieve vereenigingen. Melk als menschelijk
voedsel, als overbrengster van ziektekiemen. Melk preparaten.
Gepasteuriseerde en gesteriliseerde melk Kefir. Margarine en
andere surrogaten. De grondslagen van de wijze van onderzoek
aan onze proefstations. Boekhouding op de boerderij, voor zoo
verre zuivelbereiding betreft en op de fabrieken. Tegenwoordige
stand van de voedingsleer van het rundvee. Voeding van fok-
k al veren.
Uit deze samenstelling blijkt dat stof ter bespreking ruimschoots
aanwezig is. Toch is een termijn van drie maanden toereikende
om van een en ander eenig denkbeeld te geven.
De theoretische lessen worden gegeven des namiddags gemid
deld gedurende anderhalf uur.
Na afloop der lessen worden den leerlingen z.g. dictaten van het
behandelde medegegeven, en zijn zij vrij om deze al of niet ver
anderd over te schrijven.
Deze regeling is noodzakelijk indien het theoretisch onderwijs
vele vruchten zal dragen en om misverstand te voorkomen.
Het overschrijven van deze dictaten is echter nog niet, hetgeen
wij wenschen.
Enkele leerlingen hanteeren niet vlug de pen en hunne dictaten
zijn niet netjes, bovenal niet zoo systematisch als wij zouden wen
schen en als de oorspronkelijke dictaten zijn.
Bovendien is dit overschrgven zeer .tijdroovend
en ander te gemoet te komen, schijnt het ons
deze dictaten in druk te doen verschijnen en vermoedelijk zal het
manuscript daartoe in den loop van 1892 gereed komen.
Bij het praktisch onderwijs in melkonderzoekingen werden aan
gewend Soxlet’s apparaat, lactokrit, verschillende lactobutyro-
meters, lactodensimeter, gistings- en stremmingsapparaat.
De resultaten van het eigen bedrijf dienden ten slotte als grond
slagen voor onze boekhouding.
Excursies.
Gewoonlijk werd met de leerlingen na afloop van den cursus
een rondreisje gemaakt naar verschillende fabrieken, om de in
richtingen van deze te bezichtigen.
Zoo werden met de leerlingen van den vijfden cursus, behalve
de fabrieken in het vorige verslag genoemd, ook nog bozuuht de
fabrieken van de heeren Romkema te Joure, Halbertsma te Sneek
en de fabriek te Heerenveen.
Met de leerlingen van den zesden cursus, werd onder leiding
van Starkenburg een reisje gemaakt naar Witmarsum, Achlum,
Kimswerd, (coöp.-fabriek en centrifüge-boerderij) en Harlingen.
De leerlingen van den achtsten cursus bezochten eveneens deze
fabrieken.
Herhaalde malen maakten bovendien de leerlingen op eigen
initiatief uitstapjes naar naburige fabrieken en boerderijen.
Bewijzen van belangstelling en schenkingen.
Verschillende malen kwamen personen uit belangstelling een
bezoek aan de school brengen en plaatsten hunne namen in een
daarvoor aanwezig boek.
Zoo genoot de zuivelschool op 23 September de eer van een be
zoek van den Heer Commissaris der Koningin in deze provincie.
Bovendien mochten wij ons verheugen in enkele schenkingen.
De Carlshütte te Rendsburg, die ten vorige jare gratis in bruik
leen een Balans Centrifuge afstoud met een ontroomingsvermogen
van 400 L. per uur, was zoo welwillend in ruil voor de aanwezige
trommel eene Nieuwe Balans trommel toe te zenden, die in het
oude statief geplaatst, een ontroomingsvermogen heeft van 700 L.
per uur.
De firma Rozenzweig und Baumann te Kassei zond door be
middeling van haren agent, den heer W. Hoevenaar Jr. te Nij
megen en haren sub-agent den heer S. Leopold te Leeuwarden,
gratis eene hoeveelheid z.g. Porcelein emailverf, voldoende om
twee lokalen te bestrijken, om zoodoende de welverdiende aan
dacht op haar fabrikaat te vestigen.
De firma Boeke Huidekoper, die ons in 1889 een Laval-
centrifuge schonk, ontroomende 400 L. per uur, zond gratis in
ruil een Alpha-trommel, voorzien van het nieuwste model halsbus
(met kogeltjes) ontroomende 800 L. per uur; deze zal in 1892op
gesteld worden.
Het secretariaat van het Friesch Rundvee Stamboek, zond een
exemplaar van de in 1891 verschenen afleveringen.
De commissie van beheer van het Buma-legaat, zond een exem
plaar van het in 1891 door haar uitgegeven werk over landbouw
coöperatie.
De redactie van de Mededeelingen en Berichten, zond steeds
een tiental exemplaren van de verschenen nommers.
Verder ontvingen wij van verschillende besturen van zuivel
fabrieken teekeningen van de fabrieken, met de statuten en het
huishoudelijk reglement, terwijl de heer M. B. de Vries te Knijpe
nabij Berlijn; na zijn terugkomst is bij benoemd tot beheerder der
coöperatieve fabriek te Nieuwe Zijlen bij Dockum.
Het onderwijs.
Het onderwijs werd in hoofdzaak gegeven door den directeur
Jac. Persijn. Sedert 12 Mei 1891 wordt hij, voor zooverre het de
praktische werkzaamheden en de administratie betreft, ter zijde
gestaan door den assistent A. Starkenburg, oud-leerling der school.
Het personeel bestaat verder uit een vasten knecht en diens
vrouw; op 12 Mei werd een tijdelijk aangesteld werkman weder
ontslagen.
De duur van de cursussen, die in den regel drie maanden is,
werd in twee gevallen met een maand verlengdbij de vijfde was
dit het geval, omdat de aangevoerde hoeveelheid melk in dien tijd
zeer gering was en de bijzonder strenge winter bovendien in vele
opzichten storend werkte, terwijl de zesde cursus vier maanden
duurde, omdat in de maand Juli aan den directeur eene vacantie
werd verleend en het theoretisch onderwijs dus niet werd gegeven.
Het onderwijs omvat praktisch onderricht, melkonderzoek, bos
houding en theoretisch onderwijs.
Het praktisch onderwijs en de uitvoering van melkonderzoekingen
dient om de leerlingen bekend en vertrouwd te maken met de
behandeling van verschillende machines en gereedschappen, hen
opmerkzaam te maken op de verschijnselen bij deze melk ver
werking en hen zoodoende gelegenheid te geven eenige ervaring,
en wel zooveel mogelijk ervaring, te verzamelen.
Het ligt in den aard der zaak, dat dit onderwijs gedurende drie
maanden onvoldoende moet zijn voor eene volledige praktische
opleiding. Daartoe moet iemand minstens gedurende een vol jaar
werkzaam zijn, want de omstandigheden, waaronder gewerkt wordt
en de maatregelen, die aangewend moeten worden, zijn in de ver
schillende jaargetijden en op de verschillende fabrieken en boer
derijen zeer onderscheiden.
Dit wordt ook door de personen, die een cursus der zuivelschool
volgen, gewoonlijk ingezien en voor zoo verre zij voorheen geen
ervaringen in de praktijk verzameld hebben, voltooien de leerlingen
gewoonlijk hunne praktische opleiding door als werkman of als
volontair op zuivelfabrieken eene plaatsing te zoeken.
Ten dienste van het praktisch onderwijs is onze school voorzien
van het fabrieksgebouw en inventaris, bevattende
Melkkelder voor 44 Swartz vaten van 40 Liter en 24 aden.
Stoomketel van 6 atmosferen. Stoommachine van 6 paarde-
krachten.
Burmeister en Wain centrifuge, model 1889.
Nieuwe balans centrifuge.
Laval’s centrifuge (tegenwoordig Alpha separator).
Holsteinsche karn, boterkneder, 2 kaaskuipen, en alle bijbe-
hoorende machines en gereedschappen.
De leerlingen zijn bij het praktisch onderwijs gewoonlijk ver
deeld in ploegen van twee, terwijl iedere week de helft van werk
zaamheid wisselt.
Bij de praktische werkzaamheden is op te merken, dat ge
durende den tijd, dat tweemaal per dag melk wordt geleverd, de
avondmelk steeds met het oog op een gemakkelijke arbeidsver-
deeling, in Swartz vaten en in aden wordt verzameld.
Na 12 uren wordt deze melk voor de eerste en laatste maal
geroomd, terwijl de magere melk voor de bereiding van Friesche
nagelkaas en halfvette kaas in Goudschen vorm wordt gebruikt.
De morgenmelk wordt gedurende den zomer steeds en gedurende
den tijd, dat éénmaal per dag melk geleverd wordt, in de meeste
gevallen centrifugaal ontroomd.
In iederen cursus wordt ook gedurende enkele dagen vet ge
kaasd en dan wordt eenige malen gebruik gemaakt van een toe
voeging van lange zure kaaswei, die uit N.-Holland wordt aan
gevoerd.
Voor de boterbereiding dient zure melk, zure room en zoete room.
Voor het zuren van melk en room wordt gewoonlijk de eigen
karnemelk gebruikt of wel wordt zuursel van elders betrokken en
dit in gepasteuriseerde magere melk verder gefokt.
Wij mochten enkele malen op aanvrage karnemelk ontvangen
van de Heeren H. Reitsma te Tjerkwerd en M. B. de Vries te
Knijpe, terwijl wij ook het genoegen hadden van den Heer Kingma
te Drachten steeds op aanvrage gratis reinkuituur van melkzuur
bacteriën te ontvangen.
Omgekeerd werden enkele malen karnemelk en lange wei
verzonden naar boerderijen of fabrieken.
Het theoretisch onderwijs dient om de jongelui bekend te maken
met de verschijnselen, die onder gewone en onder buitengewone
omstandigheden bij de melkverwerking zijn waar te nemen, hun
een verklaring van en inzicht te geven in deze verschijn
selen en hen bekend te maken met de maatregelen, die ons in
de praktijk ten dienste staan om de meest volledige opbrengst van
de produkten in beste kwaliteit te verzekeren.
Bovendien worden verschillende vragen, die met de zuivelberei
ding in eng verband staan, behandeld.
De grondslagen, waarop gebouwd wordt bij de verklaring van
verschijnselen uit de zuivelbereiding, zijn eenvoudige, voor ieder
bevattelijke begrippen uit de natuurkunde, scheikunde en bacteri
ologie en deze verschijnselen worden beschouwd in het licht van
deze wetenschappen of wel in ieder verschijnsel wordt gezocht
een bekend verschijnsel uit deze natuurwetenschappen.
Wij meenen, dat zonder eenig begrip van deze wetenschappen
een grondige behandeling van de zuivelbereiding niet mogelijk is
en daar wel eens gevraagd zal worden naar de nadere inrichting
van dit onderwijs in natuurkunde, scheikunde en bacteriologie,
waarvoor hoogstens drie weken beschikbaar zijn en dat gegeven
wordt aan personen zonder eenige opleiding in deze vakken, zij
het veroorloofd te dezer plaatse eenigszins uit te weiden over de
mededeelingen, die ten opzichte van deze wetenschappen worden
gedaan.
Bij natuurkunde wordt bijna uitsluitend opmerkzaam gemaakt
op twee verschijnselen namelijk de uitzetting van stoffen bij ver
warming en het schijnbare gewichtsverlies van stoffen bij indom
peling in een vloeistof. Over andere punten wordt hier niet uit
geweid. Het medegedeelde is voor ieder begrijpelijk, omdat het
aansluit aan waarnemingen uit het dagelijksch leven. Eenige ken
nis van deze twee feiten is onmisbaar, maar is ook voldoende om
te kunnen begrijpen het gebruik van areometers en om te begrij
pen eenige wetten, die het uitroomen beheerschen.
Eveneens geschiedt het onderwijs in scheikunde niet met het
doel om een volledig overzicht van deze wetenschap te geven,
maar dient als middel om met vrucht te kunnen spreken over
zuren, logen, zouten, scheikundige ontledingen, vetten ontledingen
van de vetten, over de vraag of en de bepaling hoe zuur een
vloeistof is enz.
Ook bij bacteriologie is de kwestie alleen eenig inzicht te geven
omtrent de omstandigheden, die invloed uitoefenen op het bacterie-
leven in melk en melkproducten en bekend te maken met de rol
Bezoek van leerlingen.
De vijfde cursus der Zuivelschool, aangevangen op 1 Dec. 1890,
eindigde op 1 April 1891, en werd bezocht door acht leerlingen,
in het vorige verslag reeds genoemd.
Omtrent deze personen is nog het volgende mede te deelen
P. v. d. Meer is geruimen tijd in het ouderlijk bedrijf werk
zaam geweest en is daarna als botermaker vertrokken naar het
landgoed „de Bese” te Dalfsen, waar het Swartz-systeem van ont-
roomen wordt toegepasthij is met ingang van Mei 1892 benoemd
tot botermaker aan de coöperatieve zuivelfabriek te Deinum.
H. Hornstra is eenigen tijd werkzaam geweest op een boerderij
onder Tzum om den pachter de behandeling eener opgestelde cen
trifuge te leeren. Hij is sedert langen tijd tot heden werkzaam
als volontair te Stiens en treedt eerstdaags op als beheerder der
coöperatieve zuivelfabriek te Deinum.
B. Visser is beheerder geworden van de coöperatieve boter- en
kaasfabriek de Groote NViske bij Koudum.
R. Bosma is beheerder der coöperatieve boter- en kaasfabriek
te Zonnemaire in Zeeland, na eenigen tijd als volontair te Grijps-
kerk werkzaam te zijn geweest.
K. Rienks, J. L. Klompe en M. van Langeraad zijn naar het
ouderlijk bedrijf teruggekeerd.
J. F. van Aloorsel was langen tijd als volontair werkzaam te
Drachten en treedt eerstdaags op als beheerder van de filiale der
Drachtster fabriek te Surhuisterveen.
De zesde cursus der Zuivelschool, van
werd bijgewoond door acht personen, en wel:
T. C. BURINGA,
W. H. DIJKSTRA,
H. HARTMANS,
D. W. OVERDIJK,
J. G. RUITER,
W. J. de RUITER,
A. B. VISSER.
H. ZWART Hzn.,
Bij allen was het ouderlijk bedrijf boerderij, allen hadden ge
woon lager of uitgebreid lager onderwijs genoten, terwijl een hun
ner de derde klasse eener H.B.S. had bezocht.
No. 37 was te voren werkzaam in boomkweekerijen, de anderen
in de boerderijin fabrieken was niemand vroeger werkzaam
in de boerderij in fabrieken
geweest.
Nos. 31 en 37 zijn broeders van vroegere leerlingen.
No. 31 heeft zich na eenigen tijd te Workum werkzaam te zijn
geweest, verbonden aan de Nederlandsche Maatschappij van kaas-
en roomboterfabrieken en is thans werkzaam te Oudega.
No. 32 tracht zich eveneens voor fabrieken te bekwamen.
No. 33 was gedurende geruimen tijd werkzaam aan de zuivel
fabriek te Langezwaag en is benoemd tot beheerder der nieuw
opgerichte coöperatieve fabriek te Jelsum.
No. 34 is als volontair werkzaam te Stiens.
No. 35 is naar het ouderlijk bedrijf teruggekeerd.
No. 36 is benoemd tot eersten werkman aan een nieuw opge
richte particuliere boter- en kaasfabriek te Eist (Betuwe).
No. 37 is naar huis teruggekeerd.
No. 38 is beheerder geworden der coöperatieve boterfabriek te
Dalen (Drenthe).
De zevende cursus der zuivelschool, uitsluitend voor meisjes be
stemd, duurde van 1 Augustus1 November en werd slechts be
zocht door drie leerlingen
No. 39. J. Tj. HELLINGA, Sijbrandaburen.
- 40. T. KLOOSTRA, Bolsward.
41. M. KOLDIJK, Bozum.
Bij die drie meisjes was boerderij het bedrijf der ouders.
No. 39 is benoemd tot botermaakster aan de coöperatieve fabriek
te Sijbrandaburen, de beide anderen zijn naar huis teruggekeerd.
werd bijgewoond door acht personen:
