boven N 1 f Schiermonnikoog Donkere Wolken Buitenlands Overzicht Provinciale Kroniek IM Nieuw Feuilleton No. 27 44e J’^rgang Streekblad voor West* en Zuidwest Friesland Uitgave van Drukkerij Fa, A, J. OSINGA - B o 1 s vv a r d stel <en 948 de J. en elde vare var fan Gysbert Japiks t te bil ►ten. im- 'one Verschijnt DINSDAGS en VRIJDAGS Redactie en Administratie Marktstraat 13 - Bolsward Telefoon 451 (K 5157) Abonnementsprijs: 1.25 per kwartaal bij vooruitbetellng Advertentieprijs10 cent per m.m. Giro 87926 1N, 'ene ver- K«»i de alle r de J Uli „Fanjauns Fryske film yn ne sael fan van der Werft It werdt In meuljen jaune en der is alk In gujen sprakker. Tagongspriis In geaune, schuelbern twa kwartjes. Ojin ien mot thuusblieuwel” In dit nummer wordt een begin ge maakt met onze nieuwe feuilleton: DE DORPSDOKTER EN ZIJN PLEEGZOON. Dit verhaal vertelt ons een spannen de geschiedenis uit het Friese volks leven, die ongetwijfeld evenveel zal boeien als STILLE BOUKE. Dit laatste Friese verhaal is inmiddels in boekvorm uitgekomen. Heeft U het reeds besteld? REDACTIE. De spoed, door de Ver. Staten betracht bij het tot stand brengen van het Marshall-plan dat we nu in het vervolg maar het Euro pees herstelprogramma zullen noemen verdient niet alleen de dank van Europa, maar ook een beantwoording met evengrote Toen wij j.l. Zaterdag, gewapend met dekens en al de reis naar Schiermonnik oog, terecht wel eens het stiefkind onder de Friese eilanden genoemd, aanvaard den, waren er in de bus fluisterende stemmen, die maar niet konden begrij pen hoe iemand het in zijn hoofd kon halen met dit weer reeds te gaan kam peren. En toch, wat viel er op deze dag toen de harde wind weliswaar zo nu en dan bijna aanwakkerde tot storm, veel te genieten. Onderweg reeds, als men het maar wou zienl De simpele reis vanaf het Markt plein te Bolsward tot het Dorpshuis te Schiermonnikoog, bood in enkele uren immers zoveel aspecten van „êldfaers erf”, dat dit het .reizen alleen al tot een ware vreugde maakte. Tot aan Leeu warden de groene deken van de ontwa kende weilanden, dat levende „wünder- skilderij” om een uitdrukking van Gys bert Japiks te gebruiken. Want is het niet een wonderschilderij, het eerste jon ge leven zich weer te zien ontplooien? Maar ook de Tryn- en Dokkumerwouden boeiden het oog en niet minder het oude Dokkum en de drukke bedrijvig heid op die grote lap bouwlanden, die samen gevormd wordt door de Dongera. delen. De reis over de Wadden was een sensatie op zich zelf. Niet alleen omdat de boot als een groot hobbelpaard over de golven tuimelde en kleren en bagage soms bedreigd werden door stortzeeën, maar op de boot waren het enkele schoolkinderen die in hun ellander-dia- lect op het rhythme van golfslag en wind spontaan hun volksliedjes zingend, onze grootste aandacht hadden. Immers meer dan om natuurschoon en strandleven was het ons ditmaal te doen om „Land und. Leute” van het eiland der schiere monniken. Het was bar koud op de pier en dankbaar waren wij, dat het busje ons voor vijf Stuivers naar het dorp wilde brengen. Die „wij” n.l. het gezel schap dat een speciaal week-end zou gaan wijden aan de donkere wolken, die Professor Fridsma, die reeds weer onderweg is naar Amerika, en waarschijnlijk al weer thuis zit, als dit geplaatst wordt, heeft zich vanuit hier In een radlö-toespraak gericht tot de Amerika nen, welke toespraak door bemiddeling van de Wereldomroep door verschillende Ameri kaanse stations is uitgezonden. Ook is die toespraak uitgezonden in de staat Michigan, waar professor B. Fridsma hoogleraar is aan het Calvln-College te Grand Rapids. Friesland, zo begon hij, is niet alleen de provincie Friesland in Nederland, doch om vat ook Oost- en Noord-Friesland in Duits land en de Friese eilanden. Dit was alleen ter oriëntatie, daar hij zich verder beperkte tot wat ook wij Friesland noemen. Hij wees op de verwantschap tussen Frie zen en Anglo-Saksen. Op de betrekkingen die er steeds hebben bestaan tussen de Ver enigde Staten en Friesland, wat ook duide lijk bleek uit de erkenning van de onafhan kelijkheid der Amerikaanse koloniën in 1782 waarmede de Friezen de eersten waren wel ke die onafhankelijkheid erkenden. De Friezen zijn zeer gehecht aan het land waar zich hun voorouders voor meer dan 20 eeuwen vestigden en zijn zeer gesteld op hun onafhankelijkheid, terwijl hun geschiedenis evenals die van de Amerikanen getuigt van hun grote vrijheidsliefde en hun voorkeur voor de federale regeringsvorm. Juist nu ik hier ben is de Friese beweging, welke de nationale belangen van d‘e Friezen wil be vorderen, in een nieuwe fase van ontwikke ling getreden. in de laatste eeuw is er veel verricht en ook veel bereikt om de taal, welke uit het ge hele openbare leven geweerd was en daar door als minderwaardig was beschouwd, haar rechtmatige plaats terug te geven. Er is vooral de laatste 25 jaren heel wat bereikt en nu is het zo, dat ze weer gebruikt wordt De Palestijnse kwestie zal in een aparte vergadering der Ver. Naties behandeld worden. De Ingediende Engelse staatsbegroting voorziet in iets lagere belas ting voor de minvermogenden, doch zwaar dere heffiflgen van grotere vermogens luxe artikelen als tabak en dranken, Vijflandenverdrag, iwanneer zij worden aangevallen. Met het 'verdrag tot onderlinge bijstand der Ameri kaanse landen dat thans ie Bogota behan deld wordt, vlot het niet erg, door Argentijnse onwil, Helaas waren er door verschillende oor zaken wèl mensen die thuisbleven en was het zaaltje niet geheel gevuld. Dit was jammer, want de thuisblijvers mis ten een goede avond. Na het op dit soort avonden welhaast traditioneel geworden „Frysk Folksliet” en „Suker Jantjen” hield de heer Schippers van Drachten een gloedvol betoog over „It eigene foarop, binammen yn de skoalle”. De eilanders, die deze Friese rede goed konden volgen, werd het met alle nadruk op het hart gebonden „noed to stean foar de Uel fan de Litje Pöle”. Want wij Het Marshall-plan is wet en geeft morele verplich tingen. Franco Spanje doet niet mee. De communistische ultbreldlngsbegeerte moet te gengegaan. De Russen schoten een Engels vliegtuig neer, maar betuigden spijt. Wordt het „volksdemocratlsche Polen” spoedig officieel com munistisch? De Italiaanse verkiezingen naderen. Finland al vaster in de Russische greep. huls Ingerichte voormalige verblijfplaats van de eigenaar van het eiland, n.l. de Duitse graaf Bernstorff, was geheel in sfeer. We kwamen helaas tot de ontdekking, dat wegens het met de Paasdagen uit vallen van een nummer van het (gesten cilde) plaatselijk blaadje „De Dorps bode”, er aan ons plan des avonds een vergadering met de bewoners van het eiland te houden, te weinig bekendheid was gegeven. Dus ging de omroeper nog eens extra rond en probeerde hij telkens boven de harde wind uit te roe pen: of Italië tot Westelijk of Oostelijk blok gaat behoren. Mochten de communisten voor of tijdens de verkiezingen op onwettige wijze trachten de macht in handen te krijgen, dan verwacht men algemeen een ingrijpen der Ver. Staten. Maar wat gaat er gebeuren, als de commu nisten langs wettige weg, dus met een re gelmatig verkregen stembusuitslag, eens aan de macht komen, wat gelijk zou staan met een Russische doorbraak naar de Middel landse Zee, waarvan Washington Moskou thans zo zorgvuldig afsluit? Het Finse parlement moet de bepalingen inzake het verdrag tot wederzijdse militaire bijstand nog goedkeu ren. Ze schijnen, dank zij Finse tegenstand, niet zo scherp als de Russen aanvankelijk wilden, doch al met al raakt Finland toch sterker in de Russische greep. Te Washing ton heeft de Belgische minister Spaak de besprekingen ingeleid over de mogelijkheid, dat de Ver. Staten in enigerlei vorm een belofte tot militaire bijstand geven aan de naties van het weer naar Rome gegaan, het is mogelijk, dat via Vaticaan en Washington in Spanje, nu de hoop van Franco dat zijn land opge nomen zou worden in het Europese herstel programma de bodem is ingeslagen, toch hervormingen tot stand zullen komen, in de mocratische richting. We schreven hiervoor dat thans alle hens aan dek worden geroe pen om de communistische uitbrekiingsbegeerte in te dammen Zo geleidelijk ontdekt men waar de grenzen liggen, welke de grote Westelijke geallieerden niet door de Russi sche drang willen zien overschreden. Een dezer punten schijnt te zijn Berlijn, waar Russen, Amerikanen, Engelsen en Fransen elk hun bezettingszóne hebben. Met hun ver keer naar het Westen moeten de laatste drie echter door een> strook der Russische bezet- tingszöne en zoals bekend hebben de Russen vorige week vrij plotseling hun controle op het verkeer door die strook zeer verscherpt en eisten zij die ook op alles, wat al een doorlaatbewijs van de Westelijke geallieer den had. Dezen hebben daartegen scherp geprotesteerd en alle verkeer over de grond stopgezet om alleen van vliegtuigen gebruik te( maken. Ook dat verkeer hebben de Rus sen toen trachten te verstoren door Russi sche jagers manoeuvres in het vlieggebied te doen houden. Een ernstig vliegongeluk is daarvan het gevolg geweest; een Brits pas sagiersvliegtuig, bij het dalen door een Rus sische jager gehinderd, is evenals deze jager zelf neergestort, waarbij 15 personen het le ven lieten. Onmiddellijk gaven de Westelijke geallieerden toen bevel hun vliegtuigen door jagers te doen vergezellen, doch ze trokken dat ter stond weer in, want blijkbaar waren de Russen zelf ook wat geschrokken. De Rus sische opperbevelhebber, maarschalk Soko lovsky gaf, op het Britse protest, de verze kering, dat zo iets niet meer zou gebeuren. Al vóór de ramp waren de Russen al wat soepeler in hun contröle geworden en alles wat er zich afspeelde, wijst er op dat de Russen eigenlijk ook aan het verkennen zijn hoever ze kunnen gaan en waar hun mede- geallieerden de grens hunner lankmoedig heid trekken. De bedoeling der Russen is stellig geweest de andere geallieerden uit Berlijn weg te plagen. Dat zou hun heel wat waard zijn omdat thans via Berlijn, in het centrum van de Russische bezettingszóne dus, de demo cratische partijen uit West-Duitsland nog al- tijd hun stem kunnen laten horen en daar mee de Russische propaganda voor een „volksdemocratisch” Duitsland dat in de Oost-Europese legkaart zo aardig zou aan sluiten bij een „volksdemocratisch” Polen want ook daar nadert het ogenblik, dat al leen de communisten er de lakens zullen uitdelen ondergraven. Voor het ogenblik hebben de Russen hun plannen moeten op geven, zij zijn weer wat soepeler, zoals ze ook wat toegevender geworden zijn in het overleg over het Oostenrijkse vredesverdrag, maar we zullen ons wel niet vergissen als we veronderstellen, dat het maar tijdelijk is. Wellicht houdt dat ook verband met de nadering van de datum der Italiaanse verkiezingen 18 April. Een al te scherpe Russische houding, welke oorlogsgevaren oproept, zou een gedeelte van de communistische aanhang in Italië kopschuw kunnen maken en het doen stemmen op andere partijen. Overigens in de gemeenteraden en zelfs in de Staten van Friesland. Ook bij het gewoon lager en bij het uitgebreid lager onderwijs heeft het Fries nu één, zij het nog zeer beschei den, plaatsje gekregen. Aan de grote drie Nederlandse unlverslteiten zijn er echter ook leerstoelen voor de Friese taal en letterkun de. Echter is de taal van het openbare leven van krant, radio en preekstoel, nog sterk overwegend Hollands. Door het regeringssysteem, dat in Nederland zeer gecentraliseerd is, hebben de Friezen weinig in te brengen in hun eigen aangele genheden. Hun burgemeesters worden vanuit Den Haag benoemd en worden niet door hen zelf gekozen, evenmin de Commissaris der Koningin. De Friezen kunnen verder geen eigen belasting heffen en die ook niet voor eigen doeleinden aanwenden. De Amerikaan gewend aan de rechten van de samenstel lende delen van de staat en aan het federale systeem komen deze dingen nog al zonder ling voor. De Friezen beginnen dan ook zich tegen deze centralisatie te verzetten, waar bij zij er op wijzen, dat de tegenwoordige situatie in strijd is met de Friese en Neder landse traditie en het resultaat is van het Napoleontische tijdperk. Zij hebben aan ook een beweging tot zelfbestuur opgericht, waarbij culturele autonomie als een onver vreemdbaar recht wordt beschouwd, terwijl de nieuwe organisatie aandringt op een ge decentraliseerde regeringsvorm naar het voorbeeld van het federalisme in Zwitserland en de Verenigde Staten. De eisen zijn voor onze Amerikaanse be grippen zo bescheiden en voor de hand lig gend, dat professor Fridsma zich niet kan voorstellen dat Nederland met zijn zuiver democratische begrippen, ze in de loop van de tijd niet zou accepteren. Overigens was er de vorige week op cul tureel gebied nogal iets te doen in Friesland. Rusland het communisme dus, dat zich daardoor een zo sterke positie verwierf, dat men nu alle hens aan dek moet roepen om het te weer staan. De aanvaarding van samenwerking met het fascisme zou er toe kunnen leiden, dat men dan weer dat gevaar in Europa op riep. Dat alles betekent overigens niet, dat Spanje van Amerikaanse hulp verstoken zal blijven, de bekende vertegenwoordiger van de Ver. Staten bij de Paus, Myron Taylor, is dezer dagen te Madrid geweest en daarna van staatsschuld of andere doeleinden, waar door ook deze kapitalen bijdragen tot de gezondmaking van de economische en fi nanciële Verhoudingen in de geholpen lan den. Dat alles zal natuurlijk in overleg met de Ver. Staten moeten gebeuren. Dat de Europese regeringen inzien dat hier herstelprogramma te doen slagen in zijn wer- spoed betracht dient, blijkt uit het feit, dat een commissie voor economische samenwer king der 1Ö naties reeds Maandag a.s. te Parijs zal bijeenkomen om de door een werk- commissie voorbereide plannen te bespre ken. We schrijven hier zestien naties, het waren er, als het Amerikaanse Huls van Af gevaardigden zijn zin had gekregen, zeven tien geworden omdat dit Huis ook Franco Spanje in een steun had willen opnemen. Onder druk van president Truman, Marshall en de Am. senaat heeft men ten slotte daarvan afgezien. Steun aan Franco Spanje en gedwongen economische samenwerking met dat J£nd zou bij velen in de democratische landen een pijnlijke indruk hebben gemaakt, het Franco regime weer vaster in het zadel hebben ge zet en ook fascistische bewegingen in an dere landen, als daar zijn in Italië, Frankrijk en Griekenland hebben aangemoedigd, Tru man en de zijnen weten welk een prijs soms bjetaald moet worden voor samenwerking met een dictatoriaal stelsel. Noodgedwongen hebben de democratische landen in de oorlog moeten samenwerken met Hwerta Ijocht fan kearse en brillen. As in üle net sjen wol, En sa blyn bliuwt as in mol? Tsjang Kai Sjek. heeft ten slotte laten weten dat hij zich niet weer beschikbaar wenst te stellen. Wel zal hij waarschijnlijk de functie van minister-pre sident willen aanvaarden. De reden van dit besluit moet gezocht worden in het feit, dat de communistische legers thans grote ge deelten van China hebben bezet. Tsjang Kal -oSjek schijnt de verantwoordelijkheid voor is de gehele wereld in spanning over de uit- deze onbevredigende gang van zaken niet slag dezer verkiezingen, welke beslissen zal langer te willen dragen. kwamen zeer speciaal niet naar het eiland om propaganda te maken voor „de Fryske tael” als zodanig, maar om de helpende hand te bieden en de mid delen te wijzen tot het in stand houden van het karakteristieke en helaas zo on bekende eigen dialect. Het dialect van Schiermonnikoog is zeer merkwaardig. Zowel wat betreft woor denschat als zinsbouw, is ’t te beschou wen als een zijtak van het Fries, dat zich hier zelfstandig ontwikkelde. In sommi ge opzichten doet het denken aan het Hielpers. De eilander taal is nog in le vend gebruik bij het grootste gedeelte der bewoners (samen slechts 700 in ge tal). Het zou echter een cultureel verlies zijn als deze streektaal verlorenn ging. Toch dreigt dit te gebeuren, wat niet te verwonderen valt, als we ons indenken, dat de eilandbewoners jaarlijks vele vreemdelingen krijgen te verwerken. Verleden jaar bedroeg dit aantal zelfs 30.000. Ook wordt de eigen taal tot op heden niet onderwezen, noch op de la gere school, noch in cursusverband. Hoe wel de geschreven literatuur niet groot is en tot op heden voor het geven van onderwijs een geschikt leesboek ont breekt (er wordt trouwens aan gewerkt) bezit het eiland, gezien het kleine taal gebied, een rijke schat aan liederen, kin derrijmpjes en volksverhalen. Ook heeft Schiermonnikoog zijn eigen folklore. Wil men dit geheel eigene doen behouden en het gevaar van „asphalt-cultuur" afwen den, dan dient allereerst de eigen taal onderwezen en moeten de eilanders zich bewust worden van hun cultureel bezit. Het doel van de door ons met de eilan ders belegde avond was dan ook hieraan mede te werken. Zo werden bijv, onder leiding van de heer Schippers eilander liedjes Ingestudeerd. De film was slechts toegift. Maar er hangen meer donkere wolken boven het eiland. Het verlies van de Zee. vaartschool betekent economisch mis te toffe é&T opzicht"bóven dit I 8chlen de genadeslag. De varenslieden eiland hingen en door ons komen wil den getuigen van onze solidariteit met de eilandbewoners en hun problemen wilden bestuderen, die „wij" waren in middels aangegroeid, zodat behalve Leeuwarden, Dokkum, Oosterend, Hul- zum en Bolsward ook Drachten verte genwoordigd was en wel door de per soon van de heer H. K. Schippers, die onlangs hier ter stede zijn Haltze Hol- werda-avond gaf. van Schiermonnikoog waren altijd zeer gewild. Nu de opleiding van de eilanders elders moet geschieden, zullen vele jon ge mensen een andere werkkring zoeken en het eiland verlaten. De pas geopende uloschool vergoedt wel iets, maar weegt niet op tegen de zo geheel bij het eiland passende vakschool. Tenslotte wordt er veel gesproken over de mogelijkheid, dat Schiermonnikoog voor een groot ge deelte militair oefenterrein zal worden voor zwaar geschut. Op „onze avond” werd hiertegen door een eilander in de vorm van een zelfgemaakt gedicht te recht geprotesteerd. Slechts enkele dagen waren we op Schiermonnikoog, een week-end vliegt daar immers om. En toch roept deze naam thans andere voorstellingen bij ons op dan voorheen. We zullen ze niet ver geten, die stoere zeevaarders, die geheel de wereld afzwierven tot ze weer huistoe gingen om op het eiland hun levens avond te slijten en we zijn dankbaar dat wij met deze Friese schippers per soonlijk hebben kennis gemaakt. We zullen ze niet vergeten, die zingende meisjes, die enthousiaste jonge mensen, die wel iets voor hun taal willen doen, maar onmachtig zijn, die prachtfiguren, die met ons zo volkomen genoten van de lezing, die de heer Schippeió ’s Zon dagsavonds gaf over De Sünde fan Haitze Holwerda en die verklaarden nog noodt zo’n mooie avond te hebben mee gemaakt, al die eilanders, die soms zulk een intense belangstelling hadden voor het Friesland aan de vaste wal, maar ook voor de Noord Friese eilanden en voor wie het voelen van de famlllebana met de bewoners van de Halligen en Helgoland levende werkelijkheid Is. Schiermonnikoog is een stukje Friesland, niet alleen getuige het Friese vee, dat in de zanderige polder weidt, niet alleen getuige de kievitseieren die op onze tafel prijkten, maar van sfeer en karakter, van taal en volkstype. Schiermonnikoog worstelt met dezelfde problemen, waarmee Friesland worstelt: cultuurbedrelging, gebrek aan goede op. leiding, centralisatlezucht, het wegtrek ken van jonge mensen naar elders. Maar het eiland Is zo klein en de geva ren zijn zo groot. Friesland, sta dit stief kind bijl Eiland, zowel als dorp kwamen ons bij eerste kennismaking minder romantisch voor dan wij ons misschien hadden voor gesteld. Van het tere jonge groen, dat bij ons thuis reeds de bomen en struiken sierde, was nog niets te bespeuren, Veel „eigens” merkten we niet op. Alles was dood-nuchter tot daar aan het Noorderstrand de duinen voor ons op rezen en ons oog viel op al die karakte ristieke woningen met het jaartal 1757 of 1758, gebouwd dus na de grote over stroming, die het eiland omstreeks het midden der 18e eeuw heeft geteisterd. Trouwens ook ons verblijf, de als Dorps- apoed van die zijde. Want om het Europese hulR Intjprlrhtp vnnrmnlltrp uprhlllfninnfR herstelprogramma te doen Blagen in zijn wer kelijke betekenis moeten nu de Europese landen snel plannen opstellen. Eigenlijk te het plan Marshall een overbrug- glngssteun en de aard daarvan legt elk ge holpen land afzonderlijk zowel als alle be trokken landen samen verplichtingen op, Elk land afzonderlijk moet zijn productiemidde len zodanig herstellen en in overeenstem ming met de nieuwste technische ervarin gen brengen waarom de Amerikanen dan ook in de eerste plaats grondstoffen en ma chines zenden dat zijn productie belang rijk stijgt. Alle landen te samen hebben voor zodanige economische samenwerking te zor gen, dat de producten van deze landen on derling zoveel mogelijk kunnen worden ge ruild. Op die wijze zal het herstelprogram ma het grootste nut afwerpen en zal, als over enige jaren die hulp gestaakt wordt, Europa weer op de been geholpen zijn. Het wordt echter een harde dobber om dat in betrekkelijkl korte tijd te bereiken. Minister Lieftinck heeft daar Maandagavond in zijn radiorede ook al op gewezen. Betogend dat het her stelprogramma als prikkel voor Europa tot eigen inspanning is bedoeld en niet als zit kussen, zeide hij, „dat wij een harde strijd voor ons hebben, doch geen wanhopige.” Door het herstelprogramma wordt ook gro ter schuld op de betrokken landen geladen, al wordt een deel der Amerikaanse hulp gra tis vestrekt. D.w.z, gratis aan de betrokken regeringen. Deze stellen de cadeau gekre gen goederen natuurlijk niet gratis ter be schikking van hun onderdanen, doch laten ze door hen betalen. De regeringen krijgen daardoor grote sommen ter beschikking, welke ze kunnen aanwenden voor aflossing Vrijdag 9 April 1948 Bolswards Nieuwsblad 18 TSJANG KAI SJEK O f 3 i 1

Kranten in de gemeente Sudwest-Fryslan (Bolswards Nieuwsblad, Sneeker Nieuwsblad en Friso)

Bolswards Nieuwsblad nl | 1948 | | pagina 1