N
s
1
in het Bolsivardse
Weeshuisarchief
Buitenlands
Overzicht
m
Bericht I
00000000000000
0O00000O000000
hd.
:.n
DN
IA.
Uitgave van DruKkerlj Fa, A J O8INGA
OOrKOnaen onderstaande genealogie daaruit kon worden samengesteld:
VrijdM 7 Mal 1948
No 3«
44a *F '"HaaM
Streekblad voor Weit» en Zuidwest Friesland
Bols ward
II.
fan Gysbert Japiks
(beide echtelieden, kinderloos over-
ter:
ving
6309
v
king van Hid Nannes of Hid Hero Jel-
beths dochter, die het karakter van Bols-
ward’s weeslnrlchtlng als burgerwees
huis, voor kinderen van alle gezindten
toegankelijk, bepaalde en dat nu bijna
vier eeuwen lang aan minderjarigen, aan
volwassenen en aan de stedelijke ge
meenschap van Bolsward een niet in cij
fers en geldsbedragen uit tqi drukken
reeks van weldaden heeft geschonken.
Over de geschiedenis van het Weeshuis
hier niet meer, nu deze in boekvorm zal
worden uitgegeven, doch wel het nu
meer rechtstreekse antwoord op de vraag
hoe de in ons vorig artikel bedoelde col
lectie Oudfriese oorkonden in het archief
van het Weeshuis konden terecht komen.
Bolswarder burgers en burgeressen als
Hendrik Nanne en Catrijn Epes, Nanne
Reynsz. en Hid Hero Jelbeth’s dochter
moesten uit den aard der zaak vermo
gende lieden zijn geweest en derhalve
komen hun namen in de oudst bewaarde
oorkonden, zowel in het Oudfries als in
het de eigen stamtaal verdringend Ne
derlands der 15de en 16de eeuw bij her.
haling voor. Behalve de nog niet in druk
verschenen .oorkonden zijn daarvoor de
beste bronnen thans de door Dr. Sipma
uitgegeven drie delen Oudfriese oorkon
den. Daarin ontmoeten we bij herhaling
zowel Hero Jelbeth als Nanne Reynsz. en
Abonnementsprijs i
1,25 per kwartaal bij voorultbet» ling
Advertentieprijsi 10 cent per m.m.
Giro 879?6
J op
mij
''eiwhljnt DINSDAGS en VRIJDAGS
Redactie en Administratie t
Marktstraat 13 Rplsward
Telefoon 4ff! (K 5157)
bloedverwant, (waarschijnlijk neef)
NANNE REYNSZ.
burgemeester (1534) armvoogd (1539)
schepen (1548) van Bolsward.
I LYWA JELBETHZN. 1485
(genoemd in Sipma’s Oorkonden.
«n.
blol
tnb-
ich-
und
:ov.
e is
en-
.en-
11 m.
15 m.
dak,
(ER
on-
v.
rólt
van nationalistische
zou een com-
Japan een even groot ge-
Verre Oosten opleveren als
26
De wrald ia wrëld en bliuwt wrAld,
hwer’t jo geane.
Tsjoch east en west of süd of noard, jo
tsjenne
Oeral by lju fol Qngerjochtichheit,
Wrêld wereld, het wereldse;
tsjoch ga.
Tsjenne trekken, komen
Churchill voorzitter van het Congres voor Ver
enigd Europa. Samenwerking met Oost-
Europa onmogelijk. Nog steeds oneens over
West Duitsland. Azië voor Amerika be-
langrijker dan Europa? Daarom moet Ja
pan op de been geholpen worden. In Z. O.
Azië streven tot onderlinge samenwerking.
Na 15 Mei dreigt in Palestina de echte oorlog.
F,
te
ter.
Se-
We zullen thans het antwoord geven op
de vraag, aan het slot van ons vorig ar
tikel onder dit hoofd opgenomen, name
lijk: Hoe komt het Weeshuis te Bolsward
aan deze Oudfriese Oorkonden, waarvan
het bestaan tot dusverre niet bekend
was noch vermoed werd?
Om dit antwoord voor ieder duidelijk te
maken, zal hier eerst iets uit de oudste
geschiedenis van het over enkele jaren
vier eeuwen oude Weeshuis moeten vol
gen. Het zijn slechts hoofdzaken, getrok
ken uit mijn geschiedkundige beschrij
ving dezer fundatie, doch ook die hoofd
zaken zullen de gestelde kwestie, naar ik
vertrouw, voldoende kunnen toelichten.
Inzake de geschiedenis der armenzorg en
kinderbescherming neemt de oude Han
zestad Bolsward. een bijzondere plaats
in onder de oude Nederlandse steden.
Het moge thans maar klein van omvang
en gering van inwonertal zijn, in de 15de
en 16de eeuw was hier a. h. w. de na
bloei van een economisch sterk gecon
centreerde handel, nijverheid en scheep
vaart, zich o.m. uitende in een opgewekt
charitatief leven In Christelijke geest.
Wie er grote winsten had behaald en
deze in vruchtbare landerijen en huizen
had belegd, deelde daarvan ook- vrijwil
lig uit aan armen, hulpbehoevenden, ver
weesde kinderen en aan hen, die ter stu
die wilden gaan, om priester te worden
of de wetenschap te dienen. Uit deze
aandrift, een geestelijk réveil van de eer
ste orde,, ontstonden achtereenvolgens
het St. Anthony-Gasthiuis, de Hendrik
Nannesstichting, de overal in den lande
bekende Bolswarder lenen en het Wees
huis. En dat alles binnen een eeuw in
een stedeke, dat in vergelijking met de
oudste bevolkingscentra van ons land of
de nieuw opgekomen grote handelcentra
toch maar klein en gering was onder
haar zusters. Inderdaad, wie de geschie
denis van de Christelijke charitas van
het Bolsward der 15de en 16de eeuw
uit de bronnen bestudeert, wordt inner
lijk gesterkt door de 'wetenschap, dat
hier iets groots werd verricht, anderen
ten voorbeeld!
Enige feiten, om dit te Illustreren, doch
het zijn slechts hoofdzaken, want de de
tails zouden meer ruimte vragen dan
waarover we hier mogen beschikken.
Zo blljve al vast de stichting van het
gasthuis St. Anthonlus gewijd, onbespro
ken, aartgezlen de overgang van Arm
huis tot Weeshuis voor ons doel meer
direct spreekt. Hendrik Nannes en Catrijn
Epes, de brave burgers van Bolsward in
de aanvang der 16de eeuw, vermaakten
reeds in 1511 hun vermogen behalve aan
een missenfundatie waaruit het Hen
drik Nannes en Catrijn Epesleen ont
stond aan een stichting ten behoe
ve van de „rechte, ellendige armen" van
de stad Bolsward. Daaronder waren
voorshands ook de wezen In deze stad
11. HERO JELBETH X EEDWER....
(genoemd in een Oudfries testament in
het Weeshuisarchief; in 1481 schepen
van Bolsward, testeerde in 1504
JELBETH HERAZ
omstreeks 1460 schepen van Bolsward.
tweezoons
Oost-Europa
onmogelijk, te zeer lopen de ideologieën
uiteen om besprekingen ook op een
congres, dat buiten de practische poli
tiek staat, vruchtbaar te doen zijn.
Zelfs thans nu er slechts 16 landen op
het congres vertegenwoordigd zijn, kan
ise
In ons land is thans het congres voor
een Verenigd Europa bijeen, voortge
komen uit het initiatief van verschillen
de bewegingen, die de eenheid van ons
werelddeel nastreven en daarom nieu
we vormen van samenwerking tussen
de Europese staten willen zoeken. Al
gemeen voorzitter is Churchill, die, zo
als bekend van het einde van de oorlog
af, ja tijdens deze oorlog nog, op de
noodzakelijkheid van deze samenwer
king heeft gewezen. Het congres staat
geheel buiten de invloed van officiële
instanties en zijn bedoeling is de vol
keren zich te doen bezinnen op proble
men, van welker oplossing misschien
het bestaan van Europa afhangt en
welke ook reeds binnen de sfeer van
de practische politiek zijn getrokken,
sedert het Marshallplan samenwerking
der 16 Europese landen welke van dat
plan profiteren, eiste.
Oudfriese originelen, alle gedrukt bij
Sipma, komt ook de naam Hero Jelbeth
en van diens schoonzoon Nanne Reynsz.
als kopen en verkoper van landerijen en
huizen in en om Bolsward bij herha
ling voor. Wie daarin belang stelt, raad
plege slechts de registers van de drie
delen Oudfriese Oorkonden.
Deze kunnen nu nog worden vermeer
derd met de eerlang uit te geven stuk
ken In het Weeshuisarchief, eventueel te
vermeerderen en aan te vullen met die
van het voormalige Armhuis en Gasthuis.
Want het; ligt voor de hand, dat het fa
miliebezit van Nanne Reynsz. en zijn
echtgenote, voorzover dit de door erfe
nis, aankoop, ruiling enz. in hun bezit
gekomen eigendomsbewijzen van vaste
goederen betrof, „en familie" bleef en
door de weesvoogden In 1561 werd over
genomen uit de te hunner beschikking
gestelde boedel van de erflaatster Hid
Hero Jelbethsdr. Dat verschillende dezer
landerijen naderhand werden geruild te
gen andere, met aangekochte weeshuis-1
landerijen, in één kavel liggende en dus
in andere handen overgingen, doet van
de oorspronkelijke bestemming er van
niets af en in elk geval bleven de des
betreffende charters en bescheiden onder
de berusting der heren voogden.
Er is slechts een hunner te noemen, de
Bolswarder burgemeester N. Elgersma,
die daarvoor in de 18de eeuw nog be
langstelling bleek te hebben en van en
kele stukken een soort regest of excerpt
heeft gemaakt. Sindsdien werden de do
cumenten, waarvan in ons vorig artikel
een tabellarisch overzicht werd gegeven,
in een vergeten hoekje van het archief of
verspreid tussen andere, veel minder be
langrijke stukken, overgeleverd aan de
tand des tijds, die er wel wat schade aan
berokkend heeft, doch gelukkig niet ge
heel heeft vernield. Want uit taalkundig
en historisch oogpunt verdienen ze thans
aan de openbaarheid te worden prijs
gegeven en we mogen de tegenwoordige
voogden van het Weeshuis dankbaar zijn
dat ze' in die geest hebben willen be
slissen.
Ziedaar in het kort de oorsprong der
Oudfriese Oorkonden In het Bolswarder
Weeshuisarchief toegelicht, waarop we,
uitvoeriger in een Inleiding op deze
stukken, als ze In een aparte uitgave
worden gepubliceerd, terugkomen.
Breda. A. HALLEMA.
Z.O. Azië
een streven tot meer onderlinge samen
werking der daar liggende landen
merkbaar, zoals dat zich in het Westen
geopenbaard heeft in de vorming der
Westerse Unie.
Dit streven in Z.O. Azië dankt zijn ont
staan zowel aan vrees voor een herle
ving van een nationalistisch Japan als
aan de Russische expansiezucht ook in
het Verre Oosten, welke zich nog weer
pas uitte in het feit, dat het door de
Hoewel het congres theoretisch de sa
menwerking van geheel Europa be
oogt, is in een politiek rapport dat het
is aangeboden met de werkelijkheid re
kening gehouden, het gaat er van uit,
dat thans alleen plannen gemaakt kun
nen worden voor een samenwerking de
zer 16 landen, temeer omdat als basis
voor een Europese Unie de democrati
sche beginselen naar Westerse begrip
pen worden gedacht.
Dit getuigt inderdaad van zin voor de
werkelijkheid. Op dit ogenblik is sa
menwerking met
I *n de nog niet u*teeB’even arm“ en weeshuisstukken andere verwanten, zodat de
Een aanvulling van het Oudfries Oorkondenboek met enige
originele documenten met betrekking tot bet verleden van
Bolsward en zijn Omstreken.
Door een ERNSTIGE STORING in
het electrisch net waren wij niet in
staaf ons blad op tijd te drukken. Hier
door liep ook de expeditie in de war.
Wanneer U dus Boiswards Nieuwsblad
niet op tijd hebt ontvangen, weet U
thans de oorzaak en is het niet nodig
te reclameren.
Sipma’s Oorkonden (uitgegeven) en in
de niet uitgegeven stukken, Oudfriese zo
wel als Nederlandse in de archieven van
Weeshuis, Hendrik Nannesstichting, An-
thony-gasthuis, Gemeente-archief Bols,
ward en de collectie Dr. J. v. d. Weij,
aldaar).
De vele koop- en wandelbrieven, kwijt
en consentbrieven, rente- en schenkings
brieven, testamenten, brieven over rui
lingen van land en huizen te Bolsward
tussen 1480 en 1550, waarin vooral Nan
ne Reynsz. hetzij als particulier en partij,
hetzij als lid van het stedelijk bestuur Is
betrokken, bewijzen duidelijk, welk een
vooraanstaande plaats hij en de familie
van zijn vrouw innamen in de Bolswar
der stedelijke gemeenschap zijner dagen
en dat hij en zijn vrouw dus maar geen
willekeurige personen waren, die als in
het sprookje, zo maar even plotseling
voor het voetlicht treden. Ook naar bui
ten uit konden zij zich laten gelden als
vermogende Friezen, met autoriteit be
kleed, die hun gezag gebruikten om
vrede te stichten, wel te doen, maar ook
om te besturen, recht te spreken en eco
nomische verbeteringen en voorzieningen
te treffen.
Het kan niet de bedoeling zijn van een
krantenartikel hierover in den brede uit
te weiden, doch een enkel getuigenis
uit de voorhanden documenten moge de
ze bewering staven aar de hand der
Oudfriese oorkonden.
In 1481 (Nov. 16) wordt Nanne Reinsz’
schoonvader Hero Jelbeths te Bolsward
genoemd in een baar (zoenbrief) tussen
Leeuwarden enerzijds en de hoofdlingen
van Dongeradeel, Ferwerderadeel, Dan-
tumadeel, Leeuwarderadeel en Wijbo
Sjoerds van Orovestlns anderzijds. Nog
eerder, in 1464 (Nov. 29, treffen we ze
kere Tyalla Wijba Herazoen in zulk een
zoenbrief aan onder de scheidslieden of
„8oen-lyoed" in een geschil tussen de
Jongema’s en ck^stad Bolsward. Hij was
waarschijnlijk Je broer van Hid’s groot
vader Jelbeth Herazn. of Herozn. Ook ’n
andere broer Slcko Herozoen behooroe
in 1474 tot de „rledslyoed Inder steed
to Bolszuert", om het accoord vast te
stellen inzake het maken en onderhou-
_..i van de Exmorrazijl tussen de stad
Bolsward enerzijds en Wlert en Peer
Fedde Jansma ter andere zijde. In de
men er nauwelijks directe vruchten van
verwachten. Misschien zullen de be
raadslagingen er toe kunnen leiden, dat
Jn elk land kernen gevormd worden,
welke door een krachtige propaganda
voor een Europese samenwerking, de
volken geleidelijk voor de practijk van
die gedachte rijp maken. Want hoe
moeizaam in de practijk samenwerking
zelfs binnen een zeer beperkte kring
kan worden bereikt, toonden ook weer
verschillende gebeurtenissen in de af
gelopen week.
Gepubliceerd werd dat de Ver. Staten,
Engeland en Frankrijk 't nog niet eeng
konden worden over de politieke orga-
I nisatiè van
donaties rechtstreeks en bij uiterste wils
beschikking van zijn hem overlevende
echtgenote in 1553 en 1561, waarop
eveneens een consentbrief der stedelijke
regering van Bolsward is verleend, die
het onderscheiden karakter der ver
schillende, elkander opvolgende charita
tieve stichtingen ter plaatse toelichtte.
Een van de drie belangrijkste stichtingen
te Bolsward werd dus het Weeshuis, -•---
waarvan de oorsprong nauwkeuriger be- leden,worden Ijij herhaling genoemd in
kend is dan die van Gasthuis en Arm
huis, ,Het werd opgericht of beter ge
zegd 'als bestaand huis voor de armen
in de Kerkstraat in gebruik genomen ten
behoeve van de Bolswarder wezen, over
eenkomstig de wens van de „eerbare
Hid, Hero Jelbeths dochter, weduwe van
den zaligen Nanne Reynsz.” Clderman.
Burgemeesteren en Schepenen en Raden
van de stad verleenden aan deze schen
king hun goedkeuring, bestaande uit een
gift van 114 ponden, 3 schellingen en 3
penningen jaarlijkse rente, komende uit
zekere landen op het Bilt onder St. Ja
cobi Parochie in Dirck Wijngaardens ka
vel. De helft van deze rente had Nanne
Reinsz. bij zijn leven al gelegateerd aan
de Bolswarder armen, doch om armen
en wezenzorg te splitsen, had Hid in
haar testament (van 1561) de wens uit
gesproken, om beide helften der schen
king, die van haar man aan de armen
in die welke zij zelf bestemde voor de
Bolswarder wezen, door samenvoeging
uitsluitend voor het laatste doel aan te
wenden. Genoemde rente was in 1548
door Nanne Reynsz. in koop verkregen
van Keizer Kareis Bildtlanden voor de
som -van 1800 gld.
Om nu deze schenking ten behoeve van
de wezen van Bolsward en hun verzor
ging ,in gestichtsverband aan haar doel
te doen beantwoorden, begeerde Hid
voornoemd, dat een huis In de Kerkstraat
en door de Armvoogden, tot dusverre
met de wezenzorg belast, Aangekocht tot
een weeshuis zou worden verbouwd en
dat daarin voorlopig zouden worden op-
genomen twaalf schamele weeskinderen
van goede olde burgers, die er zouden
worden verpleegd door twee, goede olde
bekwame personen, zijnde man en wijf,
die onder toezicht van de nu apart ge
kozen weesmeesters of weesvoogden
dus niet langer aan de armvoogden
hun taak naar behoren moesten vervul
len.
Het was voorts de wens van Hld, dat
de wezen niet beneden de drie jaar zou
den worden opgenomen en niet langer
dan tot hun 15de of 16de jaar in het ge
sticht mochten verblijven, terwijl de
weesvoogden elk jaar rekening en ver-|^lc"
antwoording zouden afleggen ten over- en
staan van de presiderende burgemeester,
eerste raadsman en de belde pastoors ter
plaatse, waarvoor tijdens de Republiek
de beide predikanten werden aangezocht.
De goederen der opgenomen weeskinde.
begrepen. Dus Hendrik Nannes en echt- ren vervielen bij overlijden aan het huis,
genote waren a. h. w. de eerste wezen- terwijl die van ontslagen wezen aan de
verzorgers en dit goede voorbeeld werd gewezen pupillen werden meegegeven of
twintig jaren later gevolgd door een te hunnen gunste door de voogden wer-
eveneens vermogende en phllantroplsch den beheerd.
gezinde Bolswarder burger, tevfens arm-1 Ziedaar in het kort de inhoud en bedoe-
voogd en schepen, Nanne Reynders (of üng van de schenking en wilsbeschlk-
Relnsz.) en zijn vrouw Hid Hero Jel-
bethsdochter. Ziedaar de chronologische
volgorde en tevens de charitatieve ver
wantschap tussen belde stichtingen en
derzelvers begevers of fundateurs. De
belde kinderloze echtparen Hendrik, Nan
nes 4- Catrijn Epesdr. en- Nanne Rein-
ders 4- Hid Hero Jelbethsdochter heb
ben Óud-Bolsward met een tweetal
stichtingen verrijkt, waarvoor de Bols
warder Ingezetenen van alle tijden die
stichters niet genoeg dankbaar kunnen
zijn, èn rechtstreeks ter verbetering van
het lot der armen en wezep, èn ter be
hartiging van allerlei belangen der ge
meenschap.
In 1522 heet het armhuis eeuwenlange
benaming van de Hendrik Nannesstich
ting gefondeert te zijn; waarop het
bekende bordje wijst, waarop dit uitge
drukt is. In 1523 doet Hendrik Nannes
dan een nieuwe schenking aan het arm
huis, bevestigt in 1524 de erfmaking van
hem en zijn vrouw aan deze instelling,
waaraan toen ook nog de wezenzorg
was verbonden en na 1524 treden de
armvoogden voogden van de rechte
armen te Bolsward op als executeu-
ren-testamentalr van Hendrik Nannes
cum uxore.
Daarna komt de schenking van Nanne
Reinsz. In 1542, gevolgd door nog meer
dochter
X hid HERO JELBETHSDR.
schonk in 1553 het fonds voor het Wees
huis en maakte deze fundatie bij testa
ment van 1561 tot universeel erfgename.
West-Duitsland.
De conferentie der ministers van de
fensie der Westelijke Unie kon het
eigenlijk niet eens worden over de
vraag wie de gemeenschappelijke op
perbevelhebber zou zijn, de Fransen
wensten een Frans generaal, de Engel-
sen schoven Montgomery naar voren,
het heet dat tenslotte een compromis
is bereikt, waarbij Montgomery de lei
der zou worden en een Fransman chef
van de gemeenschappelijke generale
staf.
Ongeruster dan dergelijke kibbelarijen
stemt echter de houding der Ver. Sta
ten die nog steeds schijnen te aarzelen
militaire garanties aan de Westelijke
Unie te geven en haar wapenen te ver
strekken. Deze aarzeling is weinig aan
genaam voor Europa, maar schijnt er
uit voort te vloeien dat in de Ver.
Staten op basis van deze kwestie eerst
een principiële zaak moet worden uit
gevochten. Er zijn n.l. in Amerika mi
litairen, die van oordeel zijn, dat
West-Europa
zeer moeilijk tegen een vloedgolf van
Russische millioenenlegers kan worden
verdedigd en dat de Ver. Staten hun
krachten daarom beter kunnen samen
trekken op het Nabije en Verre Oosten
waar te land en te water ruimte is, ter
wijl Azië in de toekomst ook belang-
rijker voor de Ver. Staten zou zijn dan
Europa. Voorts zou Azië wanneer de
Ver. Staten hun krachten versnipperen
over geheel de wereld, ook groter ge
varen voor het Westen herbergen.
Daarom willen de Amerikanen
Japan
ook weer op de been helpen en tot hun
sterke bondgenoot maken. Reeds wordt
de ontmanteling van de Japanse in
dustrie stop gezet, er het economisch
herstel weer bevorderd en zoeken de
Amerikanen er, om het communisme
dat ook in Japan zekere zuigkracht
heeft, tegen te gaan, steun bij partijen,
welke niet vnj V™ r‘! -
smetten zijn. Inderdaad
munistisch
vaar in het
een communistisch Duitsland in het
Westen, in verband met een dan te ver
wachten samengaan met Rusland.
Toch heeft de Amerikaanse steun aan
Japan al geleid tot verzet in Z.O. Azië
waar niet alleen Australië, maar ook
India en andere landen evenveel vrees
hebben voor een nieuw nationalistisch
Japan, als Frankrijk ze heeft voor een
dergelijk georiënteerd Duitsland.
Er is dan ook in>
Boiswards Nieuwsblad
9
1
I
S
5
i te
