Bolsward en Omstreken
z
IA
Martinytoer
ik
n
d
I
Hoe stonden
k
Fan de
L
er rond 1800
economisch voor
door Nederland
üs hjoed Q Q
to sizzen
s!
No. 38
45e Jaargang
BHHB
Uitgave van Drukkerij Fa. A. J. OSINGA -
Bolaward
51
-ï
lis
ek
Dertig
ons
VtrtehQnt DINSDAGS en VRIJDAGS
Redactie en Administratie i
Marktstraat 13 Bolsward
Telefoon 451 (K 5157)
Abonnementsprijs:
1.35 per kwartaal bij vooruitbetaling
Advertentieprijs10 cent per m.m.
Giro 8792Ö
m
er
en
kort een afdeling in Appingedam zullen
vestigen. De oude ambachtsschool in de.
ze gemeente zal ten behoeve van de le
gering van manschappen worden ver
bouwd.
Wie niet horen wil. Wederom had zich
een arbeider voor de rechtbank te
Utrecht te verantwoorden wegens dief
stal bij de Spoorwegen. Hij had rangeer
terreinen uitgezocht om zijn slag te
slaan. Verdachte was reeds viermaal
veroordeeld. De officier van justitie eiste
twee jaar en zes maanden gevangenis
straf.
De uitgebreide fruitteeltschool te Gelder-
echter ook sinds land achteruitgaande
en zij bestonden toen nog in hoofdzaak
uit de verscheping van producten uit de
Friese Zuidwesthoek naar Holland, voor
al naar Amsterdam.
Ook placht er te Workum in de 17de en
18de eeuw veel linnen geweven te wor
den, doch omstreeks 1800 werd er maar
weinig vlas meer gesponnen. De touw-
pluizerijen werkten er grotendeels voor
Harlingen en Amsterdam. Het gefabri
ceerde linnen vond meest in de stad zelf
afzetgebied. De wol, die er gesponnen
werd, ging als halfproduct ook naar
Makkum en Bolsward.
De cichoreifabrieken stonden voor een
groot deel van het jaar stil en ook de
ankersmederij was sedert 1798 buiten
bedrijf gesteld. Daardoor wordt het be
grijpelijk, dat de welvaart in het stadje
tanende was en dat het rapport omtrent
de algemene economische toestand van
Workum het volgende beeld ophangt:
„Workum is sinds enige tijd aanmerke
lijk in welvaren afgenomen, daar er voor
20 jaren (dus omstreeks 1775) nog 60
schepen uitvoeren. Voor Workum buiten
de haven vindt men een zandbank, die
het uit- en inlopen der schepen altijd
hinderlijk is, except bij het waaien van
de Westenwind.”
Slot volgend nummer.
To Toppenhuzen
Der fangt men de luzen,
En to Twellegea
Der knipt men se dea.
WORKUM.
Fabrieken: Vlasspinnerijen, touwpluize-
rijen, twee linnenweverijen, wolspinne
rijen, een leerlooierij, een zeemleerbe-
reider, vijf branderijen, mouterijen, een
tabakskerverij, drie cichoreibranderijen,
drie zoutketen, een ankersmederij, een
oliemolen, vijftien pottebakkerijen, twee
pannen- en tichelbakkerijen, twee hoe-
denmakerijen, drie lijnbanen, touwsla-
gerijen, een korenmolen, vier zaagmo
lens, zes scheepstimmerwerven.
Men ziet uit deze opsomming, dat de
industrie van Workum destijds nog om-
vangrijker was dan die te Bolsward,
vooral wat die van fabrieksproducten
ten behoeve van visserij en scheepvaart
betrof, begrijpelijk als men bedenkt, dat
Workum weleer een niet onbelangrijke
Friese zeehaven was.
De handel en scheepvaart waren hier
mienskiplik wolwêzen. Minsken fan styl
en brede opfetting moatte it wêze, dy’t
ünderskied witte tusken great en lyts.
Kleinichheden foar polysje of gemeente-
wurken kin men Öfdwaen troch de
ambtner der efkes op to wizen, sokke
wissewasjes hearre net yn de Ried. De
goed trochtochte tinzen oer de wichtige
dingen, dy’t yn eltse gemeente lizze,
moatte der heard wurde en Herders moat
elk syn plak witte.
Dit leit in bulte oan de persoanen, dy’t
eltse groep nel de Ried öffurdicht. En
dizze mentaliteit sit him net oan jild of
kleur, it sit him yn de persoanlikheden.
Dy moatte styl hawwe, keardels wêze,
dy’t achting öftwinge ek by de oare
groepen. It allerwichtichste is derby wol,
dat hja in klear bisef hawwe oer har
opdracht: meiinoar to bouwen, posityf
wurk to dwaen foar de gemeente en net
to forfallen yn groepsegoïsme.
It giet hjir om it gemeentebilang
en dat freget „edelachtbare” hearen eh
gjin smelle partijgongers.
Underskate gemeenten rekke harren fit
om de minsken foarüt to bringen; Boal-
sert net it minst, mar dit wurk hêldt
gjin stén as net de boargers meigroeije
mei har bettere posysje. Mei lekskoaijen
en nihilisme, mei lyts gekreau en elkoar
in loech öfsjen, kin men de boel handich
bidjerre. Hwant elk college en elk lid
makket syn eigen sfear. En yn dy sfear
komme de goede dingen nei boppen of
krije se gjin kêns, al nei ’t iene of it
oare dominearret. It is de plicht fan eltse
boarger ‘dy minsken nei foaren to brin
gen, dy’t de saek op in heger peil brin-
ge en de plicht fan elts riedslid om de
debatten en it meiinoar oparbeidzjen yn
kommisjes aloan wer to setten op in
plan, hwer’t respect fan ütgiet. Dan leit
hjir in moaije en wichtige taek foar de
bésten üt de gemeente. Dan is it „edel”
en „achtbaar” en kin de boargerij wiis
wêze mei har „Froede Liên”l
Tj. de J.
Dinsdag 17 Mei:
Bolsward. De Doele. 8 uur. Tilanus,
voorzitter C. H. U„ over: „Onze
Roeping”.
voorzover zij door eigen arbeid den kost
niet verdienen kunnen.”
Dan volgen uit de omtrek der stad Bols
ward behalve Sneek niet Makkum, waar
Goldberg jammer genoeg geen bezoek
schijnt gebracht te hebben, doch wel
Workum, Hindeloopen, Molkwerum en
Stavoren, welke plaatsen in zijn rappor*
eveneens tamelijk uitvoerig beschreven
werden.
Het jaar 1800 of daaromtrent staat de
lezer natuurlijk voor als deel uitmaken
de van de Franse tijd, ook een tijd van
bezetting zij ’t dan minder erg dan on
der de Duitsers van 19401945. Toch
was het ook voor de welvaart en de
economie van ons land toen een on
gunstige periode, waarvan de meeste
geschiedschrijvers weinig goeds weten
te zeggen.
Natuurlijk waren er ook toen lieden, die
voordeel trokken uit het leed en de ver
drukking van hun landgenoten, doch de
goede vaderlanders, inzonderheid de on
dernemers onder hen, die in handel en
nijverheid, scheepvaart en visserij hun
bestaan vonden, verarmden voor het
grootste deel steeds meer. Toch kwamen
ook enkele nieuwe industrieën onder de
veranderde tijdsomstandigheden op, ter
wijl enkele nieuwe bedrijven tot bloei
geraakten. Zo werden bijvoorbeeld de
suikerbieten in de Franse periode voor
het eerst, ook in Friesland verbouwd,
doch het percentage gefabriceerde sui
ker uit de bieten bedroeg nauwelijks
2 pet.
Overigens vind men in de leer- en hand
boeken der geschiedenis zowel van Ne
derland in zijn geheel als van Friesland
in het bijzonder, geen of weinig melding
gemaakt, hoe in de Franse tijd de boer,
koopman, schipper of visser zijn bedrijf
in stand hield, hoe het bij al die nijveren
reilde en zeilde.
Over de economische toestanden in de
opvolgende perioden zwijgen onze ge
schiedenisboeken nog te veel, doordat
de politieke en militaire geschiedenis er
een te grote plaats in beslaat. Een beetje bachtslui gemiddeld 16 stuivers dagloon
meer variatie zou dan ook de ge§chie- konden halen.
denis van Friesland, zijn steden en dor- iedere kerkelijke gezindte te Bolsward
pen nog aantrekkelijker en leerzamer te bedeelde haar eigen armen, behoeftigen
maken. en steuntrekkenden, terwijl de algemene
Dit ter inleiding van een bijdrage over armen, die rechtstreeks onder de bede-
de economische toestand in en rondom ling door de algemene armvoogden vie-
Bolsward in de Franse tijd omstreeks ierii werden gesteund uit een fonds, dat
het jaar 1800, waarvan wij de gegevens verschillende landerijen bezat. Doch
aantroffen in het Algemeen Rijksarchief over hef St. Anthoniegasthuis kreeg
Goldberg niet zulke gunstige informa
ties: „Ef bestaat een gasthuis, waarin
slechts weinigen geplaatst worden, om
dat het gebouw zeer bekrompen is.”
Of slaat dif °P het armhuis (Hendrik
Nannesstichting), dat nogal eens met ’t
gasthuis werd verward? Merkwaardig
is ook zijn notitie, dat niet de burger
lijke overheid, doch de kerkvoogden
toezicht hielden, „dat slechts zij bedeeld
worden, die niet (kunnen) werken of
diemet- en bombazijnfabrieken, fabrie
ken van boezelaars of schorten, twee
leerlooierijen, een brouwerij, vijf bran
derijen, een mouterij, een pottebakkerij,
een bakkerij van potten voor de suiker-
raffinadeurs, een, platetejbakkerij, twee
steen-, en pannenbakkerijen, twee hoe-
denmakerijen, vier lijnbanen, een run- en
zaagmolen, een pelmolen, een trasmo-
len, een korenmolen, twee blauwverve-
rijen, een tegelbakkerij.
Wat de Handel en Scheepvaart betrof,
de zuivelproducten en granen, welke des
Vrijdags te Bolsward door de boeren uit
de omtrek ter markt gebracht en ver
kocht werden, werden meest uitgevoerd
naar Holland, vooral naar Amsterdam
en Rotterdam, op welke beide steden
van Bolsward uit beurtschepen een vas
te dienst onderhielden. In de bovenge
noemds wolspinnerijen alsmede In de
kamm?- en ververijen werdén toen nog
alleen verschillende sajetsoorten gefa
briceerd, die meest werden uitgevoerd
vooral naar Holland. Maar de linnenwe
vers arbeidden bijna uitsluitend voor de
behoeften van de stad Bolsward zelf.
Doordat hier maar één mouterij was
overgebleven, die de plaatselijke bran
derijen en brouwerijen van mout moest
voorzien, was het noodzakelijk gebleven
ook nog mout uit Sneek en Franeker te
laten komen. Het arbeidsloon der mees
te werknemers in de stad, ook voor die
in vaste dienst, bedroeg in de zomer
periode tussen April en November 14-16
stuivers per dag en op eigen kost, 10-12
stuivers met de kost; in de winter vier
stuivers minder, terwijl geschoolde am-
aantroffen in het Algemeen Rijksarchief
te Den Haag. Zij maken deel uit van
een rapport van de agent van nationale
economie der Bataafse Republiek, zoveel
als wat we thans een reizend enqueteur
of minister van economische zaken zon
dert noemen.
Zijn naam was Johannes Goldberg, te-
voren assuradeur te Amsterdam, gema
tigd Patriot en na de Franse overheer
sing door koning Willem I tot directeur-
generaal van Koophandel en Koloniën
benoemd, bi 1828 overleed hij vrij plot
seling te Voorschoten en was tot zijn
dood staatsraad geweest, wel een be
wijs, hoezeer de koning hem hoogachtte
en dat zijn Patriottische sympathieën
geen beletsel zijn geweest, om onder het
nieuwe, Orangistische bewind van zijn
economisch inzicht en kunde te profi
teren. Vooral als organisator stond hij
bij Willem I hoog aangeschreven, die
zelf gelijke begaafdheden bezat.
Welnu, deze Goldberg, in 1799 benoemd
tot hoofd van het toen opgerichte agent
schap van nationale economie, reisde in
die kwaliteit heel ons land door, be
zocht dus ook Friesland om gegevens te
verzamelen over de economische toe
stand der bevolking in de onder
scheidene delen en vooral in de stéden,
zulks met het doel de middelen op te
sporen of aan te wijzen hoe die toe
stand te verbeteren, zo mogelijk nieuwe
bestaansbronnen aan te boren en het
algemene welvaartspeil te verbeteren, o»
om zijn eigen woorden te gebruiken uit
de aanhef van het rapport: „Ter berei
king van het oogmerk van het Uitvoe
rend Bewind voorgesteld, de kennis van
hetgeen de welvaart der ingezetenen in
de onderscheidene oorden der (Bataaf
se) Republiek betreft, het opsporen der
beletselen, welke aan de verschillende
takken van dezelve, en der middelen,
welke aangewend kunnen worden tot
wegneming dier beletselen en tot opbeu
ring van het vervallene, vertrokken uit
den Haag op den 16 Juny 1800, door
Delft en Overschie naar Schiedam.”
Wij moeten echter niet in Schiedam,
doch Jn Bolsward en omstreken zijn,
waar Goldberg in September 1800 arri
veerde om zijn notities te maken be
treffende de Nijverheid, Handel en
Scheepvaart. Zijn rapport daaromtrent
bevat de volgende gegevens we vol
gen hier de tekst even woordelijk
BOLSWARD.
Fabrieken: Wolspinnerijen, kammerijen,
en ververijen, vlasspinnerijen, weverijen,
de bifolking moat de dingen fan de ge-
meenteried en it wurk en eigendom fan
de gemeente jit folie mear hecch hélde,
omdat men hjiroan har boargersin sjen
kin. De gemeente, dat binne wy, dat is
uzes, dat giet fan uzes en ek foar üs.
Dus ha wy ek meiinoar noed to stean
foar üs gemeente. Ik sjoch mei greate
blidens, dat it wurk fan de gemeente-
tsjinst, dy’t de biplanting fan de stêd
regelt, weardearre wurdt. De jonge
beammen komme moai oan ’e gong en
helje de kaden en bolwurken üt de nea-
kene forlittendheid fan in oerstjüre oar-
lochstiid. It is üs soarch meiinoar, dat
mei inkelde jierren dit wurk oan üs alle-
gearre dy griene ring om ’e stêd werom.
jowt. Hjir en der hawwe de beamkes
vandalen foun, wy wolle der net folie
fan sizze, mar dy’t it sjocht, docht syn
boargerp’icht as er der flink in ein oan
makket. Dat is wol it minste, hwat fan
de boargers en har bern frege wurde
kin, mar it is net genöch. Ek posityf
moat der meiwurke wurde.
De tiid, dat it in eare wie, hwannear
men troch it fortrouwen fan syn mei-
boargers ta lid fan de Ried stimd waerd,
like langlêsten foarby to wêzen.
Ek der is in ommekear. It is in eare.
En de lju, dy’t sünder wichtige reden
dit plak net ynnimme wolle, dogge net
goed. Hoe heger it peil is fan de Ried,
hoe better de bifolking ynsjocht, dat it
hjir om greate dingen giet en hoe heger
it peil fan de Ried komme kin. Sjoch,
sa tichte by hüs wurdt in opmerking wol
gauris persoanlik nomd, ek al is dit net
bidoeld, mar it stiet fêst, dat it bilang-
rike wurk, dat de Ried to dwaen hat,
net troch minsken bioardere wurde
moast, dy’t seis yn har particulier libben
noait oars as in kweajonge west haw
we. Jit altyd is in Lid fan de Ried in
„Froedsman” in „Edelachtbare”. Der sit
in illemint yn fan wiis en fortroud. In
man, dy’t achting óftwingt troch syn
earlike tawijing oan de bilangen fan it
Dat de saken fan de gritenij of ge
meente tsjintwurdich folie mear bilang-
stelling krije as yn eardere tiden, leit
him grif net allinnich oan it feit, dat it
mei in pear wike gemeenteriedsstimmen
is. Ek dat sil ynfloed ha, mar dat is de
wichtichste reden net. Dy leit him der-
yn, dat men tsjintwurdich aloan better
bigjint to sjen, dat de taek fan de ge
meente fan great bilang en fan de ear-
ste oarder is.
De gemeente is de Sldste kearn fan bi-
stjür, hja hat ek de neiste rjochten en
dus sjocht men rounom, dat der war
dien wurdt om dat gemeentelik bistjür
wer to krijen yn syn hiele hear en fear.
De domme sentralisaesje, dy’t al safolle
goede dingen stikken makke hat, fynt
net folie oanhing mear. De gemeenten
hawwe de tiid mei en party komme ta
nij libben. Fansels binne se allegearre
net like hastich, de iene kidelt himsels
en in oar moat wakker kidele wurde,
mar se komme yn it spier. It ambt fan
boargemaster Kikt mannich energyk man
en freget dan ek de hiele persoan.
It hat net omdóch west, dat der ham-
mere is op desentralisaesje, en gemeen-
terjocht. De fortuten bigjinne nou al to
kommen. Mar wy binne jit net, hwer’t
wy wêze moatte. To folie is der yn de
geasten foroare yn de jierren tusken de
beide oarlogen, dan dat dit yn in pear
jier wer rjocht komme koe. Binammen
Eerst klas oplichter. Een Gooise commis-
sionnair in effecten, tevens eigenaar van
een machinefabriek te Hilversum, is te
Amsterdam gearresteerd. Hij wordt er
van verdacht fondsen van zijn cliënten
te hebben beleend en valse eigendoms
bewijzen te hebben afgegeven. Het te
kort bedraagt ongeveer een half mil-
lioen.
Een postwetje. Een wetsontwerp tot wij
ziging van de’ postwet is bij de Tweede
Kamer ingediend. De wenselijkheid is
gebleken de geldigheidstermijn van de
postwissels te verminderen van twee tot
één jaar.
Dan maar dicht. Uit protest tegen de
naar haar mening, te. hoge vermakelijk
heidsbelasting heeft de directie van het
Apollo-theater te Kaatsheuvel deze bios
coop gesloten.
Door electrische stroom gedood is de 37-
jarige kellner van der W. uit Leiden,
die te Oosterhout in de mast van een
hoogspanningskabel was geklommen en
bij het afdalen met de kabel in aanra
king kwam.
Eervol. De heer P. A. Kerstens te Den
Haag, oud-minister van Handel, Nijver
heid en Scheepvaart, is benoemd tot
ridder in de orde van de Ned. Leeuw.
Nieuwe bestemming. Het is vrijwel ze-
Hwat hat Gabe Skroar
ministerraad gewend om erover te kla
gen, dat aan het processieverbod niet
voldoende de hand wordt gehouden.
De Prov Friese VVV heeft aan de grote
toeristische Tentoonstelling van de
Vlaamse Toeristenbond te Antwerpen ’t
etalagestuk van de vijf Waddeneilanden
gezonden, dat daar 14 dagen te zien zal
zijn. Het stuk bestaat uit vijf diorama’s
met daaronder een groot tafreel van het
strandleven.
Volksdansen. De Nederlandse volks
dansverenigingen besloten een Volks-
dansraad in te stellen, welke over de
volksdansen van advies zal dienen.
Het kraakt in de communistische partij
in Friesland: in Opsterland en Weststel-
lingwerf, waar het aantal communisti
sche stemmen het grootst was, komen
de onafhankelijke communisten met een
eigen lijst uit.
Van wie? Dezer dagen is in het postkan
toor te Leeuwarden een bankbiljet van
f 1000 gevonden. Er werd aangifte ge
daan bij die zaalwachter. Tot nu toe
heeft de rechtmatige eigenaar zich ech
ter nog niet gemeld.
Wie hoog klimt.De beroemde 35
jarige trapèzewerker Fr. Hermsen is in
een circus te New Vork van 12 M. hoog
te gevallen, door een breuk van de tra
péze. Hij liep een gebroken linkerarm
en 2 gebroken ribben op, zijn toestand
is bevredigend.
In memoriam. Te Den Haag is op 74-
jarige leeftijd overleden het oud-lid dei
Tweede Kamer Henri Hermans, die als
R.K. vakbondsleider en journalist ooi.
grote bekendheid genoot
Valse tabaksbonnen zijn op het ogen
blik in omloop. Zij zijn iets donkerder
van kleur, dan de echte bonnen.
De bestrijding van de verschillende veld-
muizenplagen, waarvan de haarden ten
gevolge van de zachte winter in tal van
streken zijn ontstaan, verloopt gun.
stig.
De Ned. Zondagsschoolvereniging houdt
28 en 29 Juni te Leeuwarden haar jaar
lijkse vergadering. O.m. staan op het
programma een demonstratie met een
Zondagschoolklas en de voorstelling van
het lekenspel „De verloren Zoon”.
Het aantal mannelijke werklozen is in
April gedaald van 63.240 tot 57.524
Ook het aantal vrouwelijke werklozen
toonde een vermindering en wel van
4084 tot 3852.
an
U
en
Streekblad voor West- en Zuidwest Friesland
ter gereed zal zijn. Op het ogenblik ont
vangt de mannelijke jeugd van Welberg
onderricht in een.cafézaal.
Zonderlinge Meiregen. Op de Ceintuur
baan te Amsterdam waaiden plotseling
een groot aantal bankbiljetten in het
rond, zonder dat zich een verliezer
meldde.
Bouwkundigen kwamen kijken.
Franse bouwkundigen bezochten
land en namen o.m. de Zuiderzeewerken
in ogenschouw.
Dure „zittenblijvers”. Een nauwkeurige
berekening heeft aangetoond, dat het
aantal zittenblijvers en niet-geslaagden
op onze scholen jaarlijks 138.000.000
gulden kost. Hieronder is begrepen de
loonderving door vertraging in de over-
gang naar het productieproces.
Het Boemeltje. De bekende tram Am
sterdamPurmerend reed 14 Mei voor
het laatst, waarna autobussen de dienst
overnamen.
Restanten-opruiming. Er zit nog een
restant-partij vlees in blik, al of niet
met andere voedingsmiddelen gemengd,
in ons land (meat and vegetables, cor
ned beef e.d.). Thans is bekend ge-
malseh, waaraan ook thans een labora- rnaakt, datf men verschillende soorten
torium is verbonden, is Woensdagmid- °P de vleesbon kan krijgen en anderen,
dag door de directeur van de tuinbouw, die niet vrijwel geheel uit vlees bestaan
ir. A. W. van de Plassche, officieel ge- zonder bon mogen worden verkocht.
opend. De Ned. Herv. Kerk en anderen hebben
Knap! Ook te Apeldoorn heeft thans een z’c^ via de Oecumenische raad tot de
televisie-amateur, de heer W. J. Jansen
een waarlijk uitmuntend resultaat weten
te bereiken met een eigengebouwd tele-
visie-ontvangapparaat. Hij had daartoe
een antenne gebouwd op zestien meter
hoogte.
Dat moest ophouden. Het bouwen van
een jongensschool te Welberg is ge
plaatst op de urgentielijst voor 1949. De
school krijgt vier klassen; men neemt
ker, dat de Luchtstrijdkrachten binnen- aan, dat het gebouw nog voor de win-
Dinsdag 17 Mei 1949
Bolswards Nieuwsblat
I
ÖC>C>C>C>C>C>C>C>C.>C>C>C>C
x Onze Weekagenda
acxxxxxxxx
i
