RWANDA: OUD LAND MET
NIEUWE PROBLEMEN
UNIEKE TENTOONSTELLING
OOK IN FRIESLAND
Qabe Skroar
üs hjoed p p
to sizzen
Orliii
rïwf
J. S.
men
de Martinytoer
Tj. dc J.
Zilveren filmpjes
Invloed Friese majolica
groter dan men denkt?
STREEKBLAD VOOR WEST- EN ZUIDWEST FRIESLAND
SNEINSK HABYT
If
DINSDAG 26 FEBRUARI 1963
102e JAARGANG
No. 16
l«
COMITÉ NATIONALE HERDENKING 1813-1963 GEÏNSTALLEERD
Hwat hat
9
op it
en
pci UCLg. vynucwmö
te veel koeien zijn, meestal eigendom van I
Proces Ds- Niemöller in Duitsland.
oangeande de nije lanprizen jit
wolle.
De Bond van Gereformeerde Jeugdverenigingen viert in 1963 het 75-jarig bestaan
van Gereformeerd Jeugdwerk. Ter gelegenheid van dit jubileum voert zij de
actie „heb het hart eens”, die bedoelt belangstelling voor het zendingswerk in
Rwanda te bevorderen en gelden bijeen te brengen om zendingsjeugdwerk in dat
land mogelijk te maken.
In het kader van deze actie wordt begin maart in Sneek een unieke Rwanda-ten-
toonstelling gehouden. In verband hiermede werd ons verzocht hier iets over het
land en volk van Rwanda te vertellen, hetgeen wij uit de aard der zaak gaarne
doen.
de belasting betaald worden: 420 frank
per gezinshoofd en verder op i
le week maart 1938
koe en op de eventuele tweede en derde
echtgenote.
Winkels en cafeetjes zijn er niet voor de
verspreid wonende boeren. Zij kunnen
lezen noch schrijven. Er is geen geor
ganiseerde sport, ze hebben geen radio,
televisie en toto ontbreken. Eén of twee
maal per week is er markt. De meeste
huizen zijn alleen langs voetpaadjes
bereikbaar.
Sa seach de sinne
It tafriel omleech
Hoe't beammen dan binne
Mei in glimke yn ’t each
Abonnementsprijj f 1.90 per kwarutl
(bij vooruitbetaling)
Giro 887926
Advertentieprijr: 15 cent per mm
Ingezonden mededelingen dubbel tarief
Handelsadvertentiea bij contract reductia
gen hawwe. Om
memmen to bigjinm
en oanset yn de tril
soune, sterke lea
De godsdienst.
Minstens de helft van de bevolking is
nog helden. De rest van de inwoners is
voornamelijk Rooms Katholiek. Er zijn
wat Protestantse christenen, maar dit
is slechts een gering percentage (mis
schien een 100.000 mensen)verder nog
een klein aantal Islamieten (vooral de
Aziaten)
Ir. P. J. Tichelaar uit Makkum heeft
voor de leden ran de Fryske Akademy
nieuw licht laten schijnen over de oud
ste geschiedkundige bronnen van de
Friese Majolica. Een reis van meer dan
3000 km langs de Duitse en Deense kust
heeft vele nieuwe vondsten aan het
licht gebracht. De vondsten stelden de
vorsers echter voor nieuwe problemen.
Zijn de aardewerken borden met Chinese
voorstellingen uit de 17e eeuw nu af
komstig uit Harlingen of uit het westen
van Nederland? aldus lezen wij in een
verslag over de Akademy-samenkomst
in „Ons Noorden”.
De reis, die de heer Tichelaar maakte
is bijzonder belangwekkend geweest.
niet alleen voor de Friese Majolica maar
ook voor zijn eigen gleibakkerij in Mak
kum. Het toeval wilde dat ze in Wil-
helmshafen een gedateerd stuk Makku-
mer aardewerk vonden (1721), het oud
ste tot nu toe ooit gevonden. De 600
sa
nou sa mar
ynienen, towyl de foarütsichten fan mol
ke- en suvelprizen striemin binne, in dü-
bele lanpriis Of is dit in inkelde ütrin-
—--’x- -*• wef Erij
l wurden is De mieningen dêroer rinne
Verschijnt DINSDAGS en VRIJDAGS
Uitgave: A J. OSINGA N.V, Bolsward
Administratie- en Redactie-adrest
Marktstraat 15
Telef. 2451 Na 18.50 uur 2505 of 2555
(K5157)
Eden, de idealist en hoeder van de Vol-
kenbondsgedachte, moest in Engeland
plaats maken voor Chamberlain, echte po
liticus van geboorte, de man met bereke
ning en geneigd tot zaken doen onder al
le omstandigheden.
H. de Boer, slagerij Harlingerstraat. Fij
ne runderlappen 45 ct. per pond.
Medische verzorging.
Deze is niet al te slecht met 5300 zie
kenhuisbedden, 1 op Q40 inwoners)
(Rwanda en Burundi samen), tegen in
Nederland in 1949 1 op 247. Het aan
tal artsen is echter teruggelopen tot 12
op een bevolking van 2% miljoen. (Ne
derland bijna 13000 artsen!). Tot nu toe
heeft België enorm veel geld in het land
gebracht, deels als giften, o.a. uit de
opbrengst van de koloniale loterij, die 't
fonds voor inlands welzijn financierde,
dat voor drinkwaterwerken, scholen- en
ziekenhuisbóuw zorgt), deels omdat de
ambtenarensalarissen daar verteerd
werden en de administratie ook werk
gever was voor inlanders, (wegenbouw,
politie, enz.).
Waar moet nu de ontwikkeling uit be
staan In. de eerste plaats moet de land-
Hwa’t gjin flaters makket
makket ornaris neat
Bolswards Nieuwsblad
Waarin opgenomen: De Bolswardsche Courant, Weatergoo en De Jong'a Nieuwsblad
Onderwijs.
Er is, natuurlijk, nog geen leerplicht,
maar praktisch ieder kind kén naar
school gaan voor 1 of 2 jaar. Toch blij
ven er zoveel meisjes thuis, dat de
school 70 jongens telt.
Maar het erge is, dat er noodgedwongen
door gebrek aan geld, gebouwen en on
derwijzers zóveel af moeten vallen dat
bijv, in het rayon Remera van de 2831
leerlingen er 41 in de eerste klas
zaten, 28 in de 2e, 17 in de 3e,
10 in de 4e, ruim 3 in de 5e en
nog niet 1 (25) in de 6e klas.
Middelbaar onderwijs is er wel, evenals
enkele ambachtsscholen erj huishoud
scholen, maar men begrijpt, dat die
slechts voor héél enkelen bereikbaar
zijn. (In Nederland is het aantal leer
lingen v.h.m.o. 7 van het aantal leer
lingen g.l.o.).
In Ijochtende himel
In strieljende dei
Wie as in skimmel
Op kommende wei
Sa kaem de moarntiid
Ut dizige fierte
Mei beammen sa wyt
Op snein üs tomjitte
Swier wie it hout
Birymd troch ’e dize
Yn 'e winternacht boud
Op himelske wize
De ünskuldige frede
Fan dizze winterske rest
Wiene wy wol nedich
Foar in snein op syn best
In de Treveszaal in den Haag heeft de minister president, Prof. Dr. J. E.
de Quay, donderdagmiddag in tegenwoordigheid van H.K-H. Prinses Beatrix
het Comité Nationale Herdenking 1813-1963 gelnstallleerd. Eoto: H.K.H.
Prinses Beatrix tijdens de rede, die zij na de installatie heeft gehouden. Links
azp de foto Prof-Dr. J. E. de Quay, rechts Prof. Dr. P. f. Bonman, voor
zitter van het al gemeen werkcomité
bouw zodanig gemoderniseerd worden,
dat niet alleen de hoeveelheid gelijke tred
houdt met de bevolkingsaanwas, maar
ook dat de samenstelling van het voed
selpakket beter wordt, minder eenzij
dig koolhydraten bevat.
Waarschijnlijk tengevolge van ondoel
matige voeding blaakt de Rwandees be
paald niet van gezondheid en kracht!
Voorts uit een aanzienlijke verhoging
van de export, om de wegvallende Bel-|
gische bijdragen te compenseren en om
de invoer van in de eerste plaats grond
stoffen voor een verzorgende industrie
mogelijk te maken (timmerhout, texticl-
grondstoffen en grondstoffen voor een
metaalindustrie
Het is natuurlijk de vraag, of invoering
van industrie-arbeid en dus een echte in-
dustrie-arbeiderskiasse aan het geluk
van dit volk zal bijdragen.
Het middelbaar en technisch onderwijs
zal zo sterk uitgebreid moeten worden,
dat voldoende kader wordt geleverd voor
bestuur en beheer, en ook voldoende
studenten (voorlopig nog wel aan bui
tenlandse universiteiten en hogescholen)
om binnen enkele jaren eigen artsen, in
genieurs en juristen, enz. te hebben, i
Persoonlijk meent drs. J. B. F. van
Hasselt, aan wie wij deze gegevens ont-
lenen, dat dat voorrang moet hebben bo-
ven de invoering van volledig lager
onderwijs voor iedereen, want wat moet
de eenvoudige boer daar mee doen?
In een uitgebreid rapport, opgesteld in
1961 onder toezicht van professor Tin
bergen in opdracht van de Europese fe
deratie van studieverenigingen voor de
ontwikkeling (A.E.S.E.D.) over Rwanda
en Burundi samen worden enige schat
tingen gemaakt, o.a. Voedselproduktie:
nu 6 miljard frank 1972: 10 miljard
(jaarlijkse toename 6
Melk: nu 60 miljoen liter.
1985; 600 miljoen liter.
Vlees; nu 19000 ton.
1985: 76000 ton.
Stichting van verwerkingsbedrijven voor-
koffie, thee, tabak, olie en van tinsmel-
terljen en fabrieken voor verwerking
van wolfram (bewerking vóór de ex
port).
Voorts voor de binnenlandse behoeften
timmer- en meubelbedrijven, textielfa
brieken, brouwerijen en sigarettenfabrie-
ken. Kortom: opvoering van de indus
triële produkte van 850 miljoen (waar
van het, merendeel nu in Burundi met
zijn grote Europese stad Usumbura) tot
2100 miljoen. Zal het lukken? Met ons
aller hulp misschien wel.
B. Terpstra houdt voor de leveranciers aan
de KNM een lezing over uitbetaling van
de melk naar kwaliteit. Tot op heden
werd uitsluitend op het vetgehalte gelet.
Van ouds stond Rwanda met het zui
delijke buurland Burundi, dat ongeveer
even groot en even volkrijk is, en zeer
veel gemeen heeft met Rwanda be
kend om de hoge trap van politieke ont
wikkeling en bestuurlijke organisatie.
Het was echter, en is nog steeds, een
doodarm land.
Er wonen drie rassen in het land: de
Batwa, de Bahuti en de Batutsi.
De Batwa’s zijn ongetwijfeld de oudste
inwoners van het land. Zij maken nu
nog slechts 1 van de bevolking uit.
Ze zijn weer onderverdeeld in twee groe
pen: pygmeeën, die van de jacht leven
en pygmoiden, die pottenbakkers zijn.
De Bahutu is eigenlijk de „gewone
Bantu-neger”. Het zijn landbouwers en
zij maken 83 van de bevolking uit.
De Batutsi zijn het langste volk ter we
reld. Mensen van 2 meter lengte is on-
der hen een vrij normaal verschijnsel.
Sigenlijk zijn ze vreemdelingen; ze zijn
afkomstig uit Ethiopië; kwamen eeuwen
geleden het land binnen; onderwierpen
op vreedzame wijze de Bahutu en trok
ken de macht aan zich. En dit, hoewel
ze maar 16 van de bevolking uitma
ken. Maar het zijn mensen met een soort
natuurlijk overwicht; bovendien hadden
ze een groter organisatietalent en meer
gevoel voor diplomatie dan de Bahutu.
In 1959 is er een eind gekomen aan deze
overheersing ran de Bahutu door de
Batutsi. De Bahutu kwamen eindelijk
in opstand. En met steun van de Ver.
Naties en België kregen zij de macht
in handen.
Het land heeft een bevolkingsdichtheid
van 100 (Drente 121, Israël en Denemar
ken ook plm. 100). Voor een Vergelijk
land beschouwt men dit als een echte
agrarische overbevolking ran Aziatisch
type. Het bevolkingsaccres is 3% per
jaar (Nederland 1.43 België 34
zodat het al een hele opgaaf zal zijn,
de landbouwproduktie, gelijke tred te
doen houden met de bevolking. In elk
geval bestaat het gevaar, dat de voor
uitgang in alle opzichten zo langzaam
zal zijn, dat het verschil in welvaart
ginds en hier steeds groter wordt! 90
van de bevolking (Nederland plm. 15
is „in de agrarischse sector werkzaam”
of te wei is keuterboertje en in hoge ma
te zelfverzorger. De boer teelt zijn eigen
voeding; zoete aardappelen, bruine bo
nen, kafferkoren (bier), bananen (bier),
cassave (tapioca), wat erwten, mais en
uien. Voor de verkoop wordt koffie ge
teeld, die heel goed is en 90 van de
export vormt.
Andere exportprodukten zijn huiden
tinerts. Lang niet iedere boer heeft
koeien, meestal wel geiten en enkele
schapen.
Het merkwaardige van deze koeien is,
dat zij niet gehouden worden voor het
vlees of voor de melk, maar alleen als
symbool van iemands rijkdom.
Of er behalve deze koeien ook echt wild
voorkomt in het land? Alleen in het
Noorden en in het Oosten. Daar kan
het inderdaad gebeuren, dat plotseling
krokodillen, nijlpaarden, apen, giraffes,
zebra’s of luipaarden het pad van een
nietsvermoedende wandelaar kruisen.
Hoewel er een groot tekort is aan dier
lijk eiwit, vetten en mineralen, wordt
bijv, schapeviees niet gegeten en ook
geitemelk onder geen beding gedron
ken. Buikvulling is er in het algemeen
voldoende en ook halen ze wel het ge-
wensete aantal caloriën, 2000 2300 DE LANPRIZEN FAN TWA KANTEN
per dag. Ondanks het feit, dat er veel BISJOEN
en de
schildertrant. De overeen-
komsten van de ornamenten tussen de
daar gevonden Majolica en de in Har
lingen en Makkum aanwezige werkstuk
ken waren ongetwijfeld groot. Duidelijk
kwam dit tot uiting in de fraaie dia’s,
die de heer Tichelaar vertoonde.
Het merkwaardigste was dat ook aan
het licht kwam, dat de Friezen zich wel
degelijk hebben bezig gehouden met
Chinese voorstellingen.
Tot nu toe was elk bord dat een Chi
nese tuin voorstelde toegeschreven aan
de Westnederlandse gleibakkers.
In Denemarken tikte de heer Tichelaar
echter een bord op de kop met een fraaie
Chinese tuin met een onmiskenbare
„boogjesrand”. Kennelijk hebben de
Friese aardewerkfabrieken meer invloed
gehad dan men aanvankelijk had ver
wacht. De vergelijkingen en de studies
gaan echter door en het zou wel eens
kunnen betekenen dat de Westnederland
se „Majolicahegemonie” aan het wanke
len wordt gebracht. In ieder geval is er
nieuw licht geworpen op de Majolica uit
een vrij onbekende periode (1660-1700).
open lucht en de mensen moeten uren
lopen om zo’n diénst bij te wonen. Maar
zij komen graag en ze hebben er heel
wat voor over. Sommigen vertrekken
zaterdagmorgen vroeg om op tijd in de
kerk te zijn.
In 1960 besloot de Synode van de Ge- borden en andere gebruiksvoorwerpen
reformeerde Kerken in Nederland om die men in de kuststroken aantrof, ble-
aan het dringend verzoek om hulp voor I ken voor de helft van Friese makelij te
het zendingswerk gevolg te geven. zijn.
De eerste Nederlandse zendeling, die scheiden zich van de anderen door hun
naar dit land vertrok, was Ds. C. M. oorspronkelijker voorstellingen
Overdulve in oktober 1961. Zijn vrouw krachtiger
en zijn drie dochtertjes volgden in de
cember. Hij werkt als missionair predi
kant op de zendingspost Remera.
In maart 1962 volgden Ds. en mevrouw
Van der Neut, die aanvankelijk als
standplaats Rubengera kregen.
Zij zullen echter binnenkort naar Kigali
gaan.
In 1959 is de inheemse Kerk, die uit de
zending voortgekomen is, onafhankelijk
geworden.
Op elk van* de zendingsposten wordt
zendingswerk gedaan, bestaande uit:
Evangelie-prediking, medisch werk en
onderwijs.
Aan het hoofd van iedere sectie staat
een evangelist, bijgestaan door ouder
lingen. Aan het hoofd van ieder kapel
letje een catechiste, die catechisatie
geeft, dooponderricht en die de leden
van de Kerk bezoekt.
Hoe worden de diensten nu gehouden?
In ieder kapelletje komen de mensen
samen; alleen de eerste zondag van elke
maand worden er geen diensten gehou
den in de kapelletjes, maar alleen in de
hoofdkerk. Er zijn dan ook zo’n 5000
6000 kerkgangers.
Deze diensten worden gehouden in de
Het hoenderpark van de heer L. Ypma,
gelegen op de z.g. Hogeterp te Lollum,
is verkocht aan de heer J. Andela aldaar
Het aantal sollicitanten voor hoofd der
openbare lagere school no. 2 bedroeg tc
Bolsward 44.
winsten, dy’t minder gefoelich binne foar
in leech redemint as foar de wissichheit
in diel fan har bisit yn lan fêst to lizzen.
En dan soene der ek jit lju wèze, dy’t weigiene. Allinnich ÜS foargonger
tinke as de professor, dy’t fan’e wike de r r
lju oanriede om it jild mar op to meits-
jen omt de weardeformindering dochs
net to kearen wie. De regearing koe de
fakforienings nettsjinhalde en wy soene
aloan in slimmere ynflaesje tomjitte
gean. En as léste miening komt dan jit
dizze: De spekulanten kinne nou har
gong mar wer gean en sille hjit, op stryk-
jild, de prizen wol omheech jeije.
Fan bilang soe wêze, hwat in boer, dy’t
sa’n spul keapet der seis oer tinkt. Sit un
der de algemien ófwizende, halding fan
de boeren jit hwat oars? Bistiet ek de
kans, dat yn de eagen fan de boeren seis
de lanprizen tofolle tsjinhalden binne?
De pleats to Roardhuzum, it Langstek, is
net koft troch in bilizzer, mar troch twa
bruorren, dy’t hjir op buorkje wolle en
miene, dat dit ek kin. len fan har, in aid-
learling dy’t hjir in fiif en tweintich jier
lyn op de lanbouskoalle gyng, skreau my
in brief, dy’t de muoite wurdich is om dy
bleaun, dy foroaret gjin boer, allinnich
hwat er uthelle wurdt hinget óf fan it
fakmanskip. Lyts tritich jier hie ik tahal-
den op groun (sa as wy nou koft hawwe
en as der nou lju binne dy’t oer it forskil
meiprate kinne, dan bin ik der grif ien
fan. En as in fariaesje op hwat jo skreaun
hawwe, soe ik sizze: As de lju yn Tryn-
walden op dy groun in stik brea hawwe,
dan hawwe wy foar dizze priis op dit lan
De Friese werkstukken onder-
fining, dy’t wy net graech mist hawwe
soene. Fan dizze pleats waerd sein, dat
sünt unheuglike tiden de biwenners earm
en wy
hawwe der eat fan makke, elk op syn ei
gen manear. Wy kinne dit net allinnich
skouwe op de technyske foarütgong, mar
ek foar in great diel op, hwat wy meikri-
i mar by de heiten en
ien, wy binne opgroeid
tritiger jierren, derby in
en hwat my oangiet ek
it underwiis yn Boalsert en letter yn Ljou-
wert. Mar ek yn dy reizen fan Wytgaerd
nei Boalsert en werom, yn üs jonge jier
ren, fakentiids mei de tosken opinoar,
trochsette, Dan mien ik hjir minskekennis
opdien to hawwen om in bidriuw togear-
re oan to gean. Sawn jier lang haw ik hjir
oan ’e gong west, sunder ea in leanbi-
driuw brükt to hawwen. Op dit spul is,
mei en sunder subsydzje, egalisearre,
’puollen oanmakke, ütsanne, djipploege en I ha’
sljuchte. Faken earst jit biboud en
lan oanlein. It soe in nijsgjirrige rekken Öant safier dizze nijsgjirrige brief, hwert
wurde as i1' *-,J- 1r-n- - -
yn dizze sawn jier makke ha. Mar mei
hokkelingen ütlitte, dan meitsjehja malle
en healwize sprongen, mar kom jo in
pear ure letter, dan rinne hja fredich to
weidzjen. It soe dus in tige tydlik for-
skynsel wêze, dat hjir op del komt: as it
forstan werkomt, komt it wer op it nor
male peil.
Mar der Binne ek oaren, dy’t fan miening
j il 1 ii
kin, foar’t dizze hege prizen sakjen geane
Hja wize op it feit, dat mannich boer foar
himsels of syn greate bern al sa lang op
in kans wachte hat en nou grif ré wéze
sil om dy kans to gripen ek al kostet dit
dan ekstra jild. Wer oaren wize op it feit,
Ik lit it measte derfan hjir folgje en mei
destomear nocht, omt hjiryn sa goed nei
foaren komt, hwat de ündergroun fan sok
dwaen wêze kin. Hy skriuwt dan:
„Mei nocht lêz ik jimmer jou stikjes en
oer dy lésten sille jo grif al hiel hwat re-
aksies heard hawwe; sa kom ik nou ek,
faefcs as reaksje, mar ek as in stikje lib-
binne, dat it wol ris in jier as hwat duorje bensünderfining. Jo sille der grif mei yn-
nommen wêze, as ik siz, dat ik ien fan dy
beide bruorren bin, dy’t It Langstek yn
Roardhuzum koft hawwe (Ik ornearje,
dat jo dat al wisten).
Sawn jier lyn binne wy hjir yn ’e Tryn-
walden bilanne (Gytsjerk-) en ha kennis
dat er lichems binne mei blykber greate makke mei groun en minsken, in ünder-
de Batutsi, is er toch maar 12 liter melk De pleats yn Roardahuzum bliuwt yn boe-
per jaar per hoofd der bevolking, omdat i rekringen drok bisprutsen en de forwach-
de koeien zo weinig melk geven. tingen
Al het land wordt bewerkt met de hak; mear. Hwat tinke de boeren yn it alge-
ploeg, eg en kunstmest zijn onbekend, mien oer it forrin fan dizze foar har
Transport gaat op het hoofd, want ook bilangrike kwestje? Krije wy
trek- of lastdier, kar en kruiwagen zijn 1
er niet. De woningen zijn overwegend
ronde lemen hutten met strodak, héél
donker en primitief, vaak zonder tafel ner, nou t foar it earst it bieden
en stoelen!
Van de opbrengst van koffie en hulden wakker ütmekoar.
en zo mogelijk van wat arbeidsloon moet Der binnne guont, dy’t it mei de Minister
--J en de measte keamerleden iens binne en ^.j
iedere sizze: It is krekt as jo by it maeitiid de gedachtewrald oan ’e weet to kommen.
in goed stik brea. Fanseis moat men foar
jins eigen jild net de normale rinte rek-
kenje (Hoenear hat dit yn de lanbou al
kinnen?) mar it geheim, as men it sa
neame wol, leit mear yn it fakmanskip fan
de undernimmer, hwant hwannear is it
lan winlik djür, master? Us heit koft 40
jier lyn in stik fan 14 pounsmiet foar
1200,it pounsmiet. De molke koste
doe in dübeltsje. It heucht my ek noch,
dat yn de Wytgaerdster omkriten in pleats
1000,goune it pounsmiet opbrocht en
doe wie de molke 8 sinten.
En hwat barde der tofoaren efter de kou-
lizen. Lit ik jo ien foarbyld fortelie. In
jier as trije forlyn keapet in jonge boer
20 pounsmiet lan en kin der jit 25 by-
hiere. Mar hy moast it bislach fé en it
reau foar fierst tofolle oernimme. Boppe-
dat sa’t it hjitte 40.000 kilo hea foar
20.000 goune, mar it kwantum en de kwa
liteit foelen safolle óf, dat dy boer de hie-
le tvinter gjin sint fortsjinne hat. Sjoch,
soks komt net yn de kranten, mar dat lan
kaem him al mei al aerdich heger as 2000
goune de pounsmiet.
Ik soe jit mear arguminten en faktoaren
neame kinne, dy’t üs ta dit bislüt brocht
iwwe mar ik moat ophalde mei folie
dan as groetnissen fan my en myn frou 1”
ik ris optelde, hoefolle uren ik wy graech de oare kears netjer op yn gean
i.. mej
al dy uren, master, is dizze groun deselde
