de
in
het moeilijk
i
„De Lytse Baes”
zuid-west-hoek heeft
k
Studie met sombere ondertoon
IN
Z II
Fan de Martinytoer
es
Zilveren filmpj
llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllillllülllli
STREEKBLAD VOOR WEST- EN ZUIDWEST FRIESLAND
DINSDAG 27 OKTOBER 1964
li!i
I i
103e JAARGANG
No. 83
Wymbritseradeel.
„DE LYTSE BAES”
GOUD VOOR GEESINK
De uitbreng.
f.
om
De
Nieuwe Russische eisen aan Finland.
Tj. de J.
Anton Geesink bij de ontvangst van
zijn gouden medaille in Tokio, na zijn
indrukwekkende zege in de finale op
Akio Kaminaga. Op de voorgrond de
Australiër Boronovskis en de Duitser
Glahn, die beiden brons behaalden
Advertentieprijs: 15 cent per mm
Ingezonden mededelingen dubbel tarief
Contractprijzen op aanvraag
Verschijnt DINSDAGS en VRIJDAGS
Uitgave: A J. OSINGA N.V, Bolsward
Administratie- en Redactie-adres:
Marktstraat 15
Telet. 2451 - Na 18.30 uur 2660 of 2535
(05157)
Laatste week oktober 1939
Als derde uitgave die de Stich
ting Structurele Problemen Frie
se Middenstand verzorgt, werd ons
een publicatie betreffende de mid
denstand, die in Zuid-West-Fries-
land gevestigd is, ditmaal onder
de titel „De „lytse baes” in Zuid
west Friesland”, toegezonden.
De nieuwe uitgave geeft o.a. een
gedetailleerd beeld van alle bran
ches in de levensmiddelensector
en werd, evenals de beide vorige
samengesteld door de heer A. J.
Algra, die vanaf de oprichting van
de stichting als vaste medewerker
voor deze arbeid werkzaam is.
Hoefolle kostlike kansen en hoefolle mil
joenen soene net better brükt wurde, as
men ris in ein makke oan it feit, dat
jonge theoretici, sünder praktykünder-
fining, de leije yn hannen jown wurdt
by wichtige bistjürssaken. Hoe kinne
sokke jonge bazen dy’t oan dy tiid oars
net dien hawwe as letters ite en leare
hwat oaren dien en sein hawwe, it kom-
pleks fan bilangrike kwestjes op it ter
rein fan it libben omfieme en de goede
koers oanjaen?
Dit moat wol op skea en skande ütrinne.
Hwant eltse oplieding en eltse stüdzje
IT FORSTAN KOMT MEI DE
JIERREN
Geheimzinnige schietpartij aan de Ne
derlandse grens.
Bevestiging en intrede Ds. J. Loos als
herv. pred. te Workum.
Aanslag te München op de Duitse Rijks-
kanselier.
d. het lage gemiddelde Inkomen
per inwoner.
cnes Komt in ae z.wh m een zeer laag
consumentengemiddelde tot uiting.
Een lichtpunt is, dat de vermindering
van het aantal vestigingen in de detail
handel en het voedselvoorzleningsam-
bacht zich sneller voltrekt dan landelijk
het geval is. In 1951-1962 is het aantal
verkoopplaatsen in de ZWH met in
gekrompen, terwijl in dezelfde periode
dit aantal voor Nederland constant is
gebleven.
De verstedelijking van het
platteland.
Abonnementsprijs f 2 40 pet kwarts»!
(bij vooruitbetaling)
Giro 887926
Noteringen op de Sneker veemarkt:
melke- en kalve koeien f 70,- f 180,—
vette koeien f 155,— - f 240,—; nuchtere
kalveren f 5,-f 8,—; schapen f 16,
- f 29,—; biggen f 8,-f 12,—.
biskiedenens yn fan wize minsken, dy’t
witte, dat it libben sa djip en bünt is,
dat it safolle kanten hat en dat dizze
mekoar Onderling sa sterk biynfloedzje,
dat men uterst hoeden en omsichtich to
wurk gean moat.
Wie dat op dit stik fan saken bard, dan
wie it ünsillige keamenplan nea realiteit
wurden en dan wie it de hear drs. Bak
ker bisparre bleaun, hwat him dizze
wiken oerkomd is. Dit ynstrumintarium
is fierst to grof om op dit gebiet goed
wurk to meitsjen. Boppedat is it troch
syn diskriminearjend karakter ünrjucht-
feardich.
Mar men hat it len kear brükt en de pa
tiënt iepen snijd. Nou moat de operaesje
ek sa goed mooglik ta in ein brocht
wurde, oars soe eltse fortsjinste der oan
üntfalle en hie alle leed, skea en ün-
rjucht om ’e nocht west. De kearnen-
kwestje kin mar op ien wize ta in reed-
lik ein brocht wurde, troch se tige soe
pel ta to passen, insidenteel folie mear
plakken by to stean, de greatste klam
to lizzen op it forbetterjen fan de alge-
miene struktuer fan de swakke gebieten
de provinsiale bistjüren fan dizze pro-
vinsjes mear jild en foech to jaen en by
alles to bitinken, it wurd fan aide wiis-
heit, dat it hiele llchem lijt as it swak-
ste lid slik is.
De hiele fêste kommisje foar ekonomys-
ke saken hat him forset tsjin it plan:
Bakker. Dat is in biwiis, dat it t(j oan
It kearen is, de planologyske roes sakket
öf. It bigjint wer to dagen. It forstün
komt mei de jierrenwerom!
middenstand is het van groot belang,
te weten, of deze achteruitgang der be
volking ook in de toekomst voortgang
zal vinden.
Het is niet aan twijfel onderhevig, dat
de landbouw de voornaamste bron van
inkomsten voor de ZWH is. In dit gebied
van lage veengronden en water is de
veeteelt het hoofdbestandsdeel. Alleen
in het uiterste noorden van Wonseradeel
(dicht bij Harlingen) wordt nog akker
bouw beoefend, terwijl op de zandgron
den van Gaasterland de bosbouw van
enig belang is.
Voor de middenstand biedt de veeteelt-
sector weinig toekomstmogelijkheden.
De voortgaande rationalisatie en me
chanisatie in de landbouw zal op zich
zelf tot een verdere afneming der be
volking leiden.
Dat de landbouw de middenstand weinig
perspectieven kan bieden, geldt voor het
gehele Friese platteland. Van 1947-1960
daalde de beroepsbevolking in de land
bouw van 60.500 tot 37.000 hetgeen een
achteruitgang met bijna 40 betekent.
Verwacht wordt dat deze ontwikkeling
voortgang zal vinden en dat omstreeks
1980 nog slechts 30.000 arbeidskrachten
in de landbouw werk zullen kunnen
vinden.
Als totaliteit gezien kan de ZWH zich
wat de industrialisatie betreft, niet met
Friesland als geheel meten. Hier komt
nog bij, dat als gevolg van de concen
tratie in de zuivelindustrie een aantal
fabrieken in dit gebied zijn poorten zal
gaan sluiten, of reeds gesloten heeft.
Het spreekt vanzelf dat de industrie in
die plaatsen waar zij gevestigd is
Sneek, Lemmer, Bolsward en dorpen
zoals Makkum, Bakhuizen en Koudum -
van betekenis is voor de middenstand.
Hij zal zijn klanten wel behouden en
wellicht nog in aantal zien toenemen.
Gedurende de periode van 1951-1963
daalde het inwonertal van het onder
zochte gebied met 6.5 Ter vergelij
king diene, dat de bevolking van Ne
derland als geheel in deze 12 jaar met
17.5 toenam. We zien dus, dat dit
plattelandsgebied aanzienlijk ten achter
bleef bij de gemiddelde Nederlandse be
volkingsgroei. Zelfs indien wij de steden
Sneek en Bolsward ook tot dit gebied
hat inkeld to’n doel de formogens fan
it yntellekt, it oardiel, it ynsjoch to oe
fenjen om dêrnei, mei dizze oanskerpe
ynstreminten, it libben yn to gean. Dan
bigjint de echte realiteit pas en dan kin
blike oft dizze jonge minske mei dizze
wapens goed leart om to gean. Om dat
léste to learen, is tiid noadich en goede
kansen, mar dit mei net gean to’n koste
fan minske of mienskip. It forstan komt
mei de jierren, seit in wier sprekwurd,
dat wol sizze, dat it krekt oardiel en it
woltrochwurke plan sa mar net makke
wurde kin. Dêrfoar is libbenspraktyk
noadich en folie selskrityk, om fan goe
de lieding mar to swijen.
It needlot fan de planologyske en eko-
nomyske projekten is dat hja djip yn-
gripe yn alle sektoaren fan it libben en
dat it net mooglik is dizze projekten
earst troch eksperiminten to ündersyk-
jen.
Dêrom freegje hja ek bysunder bikwame
en foarsichtige minsken, dy’t witte, dat
har plannen de libbens- en libbensom-
stannichheden fan tüzenen meiminsken
biynfloedzje. Sunder in frij lange prak-
tyk kriget men dy wiisheit nea, omt er
hiel hwat jierren noadich binne om de
minske as ienling yn al syn forskaet en
de mienskippen troch en troch kennen
to learen. It is wylde oermoed, it stjür
fan it biwald yn hannen to jaen fan
theoretici, dy’t it oan libbenspraktyk
üntbrekt.
Dat is de tragyk fan de needsaeklike
yndustrialisaesje-perioade, dy’t mei mi
nister Van den Brink bigoun, via minis
ter Zijlstra en de Pous fuortset en
tsjintwurdich under lieding fan steats-
sekretaris Bakker bidreaun wurdt. Diz-
toenemlng der bevolking te zien gaf, Is
Gaasterland.
Toch is het cijfer van 3 enigszins ge
flatteerd, want na 1951 werd in deze
gemeente een Ambonezenkamp met on
geveer 400 inwoners gevestigd, welk
aantal inmiddels is afgenomen tot 250.
Dit kamp kan niet als blijvende bron
van inkomsten voor de middenstand be
schouwd worden. De oorspronkelijke be
volking van Gaasterland is in de laatste
12 jaar ongeveer gelijk gebleven.
In de periode 1951-1963 had Staveren
zelfs een verlies van 19 We zien ver
der, dat het verzorgingscentrum Wor
kum met 7 achteruitging en de stad
jes .Hindeloopen en Sloten met resp. 4
en 3 Had Hindeloopen in 1714 een
inwonertal van 2230, thans bedraagt
dit aantal nog maar 883!
Alleen Makkum met zijn scheepswerf en
aardewerkfabriek heeft met een toena
me van 9 naar Friese verhoudingen
de pas goed bijgehouden.
Typerend is, dat de beide Rooms-Ka-
tholicke enclaves Blauwhuis en Bakhui
zen een toeneming van inwoners te zien
geven. In de overige 65 stadjes en dor
pen liep de bevolking achteruit.
Hoe zal het gezicht van de ZWH er in
de toekomst komen uit te zien?
Hierover verscheen in 1962 een interim-
nota, het zg. „Dorpenplan”. Generaal
genomen luidt in dit rapport de conclu
sie, dat een dorp van minimaal 800 in
woners leefbaar kan zijn, indien de be
volking in godsdienstig opzicht homo
geen is.
In zo'n dorp is dan plaats voor een 3-
mans school en ruimte voor een bakker,
een winkelier, een smid en een timmer
man. Is de bevolking evenwel in reli
gieus opzicht niet homogeen samenge
steld, dan zou het minimum aantal in-
Met het bezorgprobleem heeft de plat-
telandsmiddenstander veel meer te kam
pen dan zjjn collega in de stad.
rekenen ging in heel Zuld-West Fries
land de bevolking nog met 1.3 ach
teruit.
Onderzoekingen van het E.T.I.F. wijzen
uit, dat de helft van de vertrokken ge
zinnen binnen de provincie (Leeuwarden
Sneek en Oostelijk Friesland) bleef. Na
1953 vonden grote afvloeiingen plaats
naar Noord-Holland (Amsterdam, de
Zaanstreek en IJmuiden) en naar Zuid-
Holland (Botlekgebied). Ook de emi
gratie is van grote betekenis geweest.
Alleen al in de periode van 1951-1953
emigreerde resp. 4 en 3.5 van de
totale bevolking van de gemeenten Won
seradeel en Wymbritseradeel naar het
buitenland.
Naar verhouding was de emigratie naar
het buitenland in Zuid-West Friesland
2% maal zo hoog als gemiddeld in
geheel Nederland.
Door het vertrek van vele jonge gezin
nen treedt bovendien een vergrijzing der
bevolking op. Hierdoor is de midden
groep zwak vertegenwoordigd, en treft
men dus veel meer oudere mensen aan.
Van de grotere gemeenten liep de be
volking van Hemelumer Oldeferd het
snelst terug, n.l. van 1951-1963 met
11 De beide grootste gemeenten
Wymbritseradeel en Wonseradeel had
den een achteruitgang in bevolking van
9 tot 10
De enige plattelandsgemeente, die een
Het aantal auto’s op het platteland
neemt met de dag toe. Telde men in
1950 in Friesland slechts 1 personen
auto op 85 inwoners, in 1961 was dit
cjjfer reeds 1 op 23. Voor Nederland
was het in 1961 1 op 19, hetgeen neer
komt op 1 auto per 5 gezinnen.
Door de toeneming van het aantal auto’s
en de betere busverbindingen komt de
plattelander veel sneller in de stad dan
voorheen. Vooral de vrije zaterdag valt
in het nadeel van de plattelandsmidden-
stand uit.
Deze belangrijke problemen maken in
feite vele ondernemingen op het plat
teland onrendabel. Tegenover het vele
werk, dat door de plattelandsmidden-
stander wordt verricht, staat een naar
verhouding slechts lage beloning. Door
de overbezetting is vooral de situatie
in de levensmiddelenbedrijven veront
rustend,, zoals uit de resultaten van
het onderzoek duidelijk blijkt.
De mogelijkheid die de Zuid-Westhoek van Friesland, dank zij de ideale combi
natie van meren, bossen en strand, voor de recreatie biedt, alsmede het feit, dat
in enkele plaatsen de industrie zich gunstig ontwikkelt, maken het noodzakelijk
zich te bezinnen op de huidige situatie en de perspectieven van de middenstand
in dit gebied. Aangezien juist hierover weinig gegevens voorhanden zijn, heeft de
Stichting Structurele Problemen Friese Middenstand een onderzoek ingesteld naar
de huidige situatie in het levensmiddelenbedrjjf in dit gebied, met het doel daar
uit en uit de in gang zijnde ontwikkeling in die sector van het economsch
leven, waarvan do middenstand afhankelijk is, richtlijnen te destilleren voor
de toekomst.
Een vijftal branches, te weten de bak
kerij, het kruideniersbedrijf, de slagerij,
de kleinhandel in aardappelen, groenten
en fruit en de handel in melk en zuivel-
produkten werden onder de loep geno
men. Alle ondernemingen van deze 5
branches, in totaal 534 bedrijven met
605 ondernemers, die gevestigd zijn in
een 76.rtal stadjes en dorpen werden
bezocht en geënquêteerd. Uit dit onder
zoek kwamen vele waardevolle gege
vens naar voren, die voor de voorlich
ting van de middenstand van nut kun
nen zijn.
Bolsward zelf werd niet in het onder
zoek betrokken.
Teneinde een totaal beeld van de situ
atie van de middenstand in de Zuid-
Westhoek te krijgen, werden in begin
1964 ook nog enige globale gegevens van
een aantal branches van het ambacht
en de detailhandel, welke niet bij de
voedselvoorziening betrokken zijn, ver
zameld. Het betreft hier een onderzoek
van de volgende branches: het smids-,
kappers-, schilders- en schoenherstel-
lersbedrijf en de detailhandel in textiel,
in meubelen en in elektrotechnische ap
paraten.
Als titel van dit boek werd gekozen: De
„lytse baes” in Zuid-West Friesland.
„Lytse baes” is de Friese benaming
voor „kleine baas”. In officiële termen
wordt hiermee bedoeld: de kleine zelf
standige of in dit geval de kleine onder
nemer.
„De middenstander is liever „lyts
baes” dan „great feint” (liever
kleine baas, dan grote knecht).
De individualistische trekken in
het Friese volkskarakter brengen
nu eenmaal met zich mee, dat ve
len moeilijk „ünder in oar” (on
der een ander) kunnen staan.”
Zuid-Westhoek beslaat een opper
vlakte van bijna 800 km.2 Hiervan is
15 water. Het grootste deel van de
Friese meren ligt in dit gebied. De bo
dem van het land bestaat uit lage veen
gronden met een dunne laag klei daarop
In het noordelijk deel van Wonseradeel
(de „lytse Bouhoeke”) treft men zeeklei
aan, terwijl het grootste deel van Gaas
terland bedekt is met duinzand.
Van de 11 steden van Friesland liggen
er 7 in de ZWH. Hiervan zijn er 4 (IJlst,
Hindeloopen, Sloten en Staveren) niet
groter dan dorpen. Het gebied draagt
een agrarische signatuur. De vooral na
de oorlog plaats vindende rationalisatie
en mechanisatie in de landbouw leidde
er toe, dat steeds minder mensen in de
agrarische sector werk konden vinden.
Doordat de industriële ontwikkeling niet
voldoende was om de uit de landbouw
vrijkomende beroepsbevolking op te
vangen, waren vele bewoners van dit
gebied genoodzaakt elders emplooi te
zoeken. Een aanzienlijk vertrekoverschot
was het gevolg.
Ondanks het hoge geboorte-overschot
ging de bevolking in de ZWH in totaal
achteruit. Deze ontvolking had uiter
aard zijn weerslag op de middenstand.
Voor de verdere ontwikkeling in de
Mooie bijverdienste, 60 cent per uur.
Waar meer verdiend wordt, zal ook
meer verteerd worden. Uit de publicatie
blijkt duidelijk dat de ZWH met een
gemiddeld inkomen van f 1706.per
inwoner in 1958 ver ten achter blijft bij
dat van f 2120,van de gemiddelde Ne
derlander. Hoewel de cijfers van 1958
niet zo recent meer zijn, mag worden
aangenomen, dat het grote verschil in
inkomens sedertdien niet kleiner maar
eerder groter is geworden.
In de ZWH is het gemiddelde inkomen
in de grote agrarische gemeenten -het
hoogst. Het komt daar ongeveer over
een met het Friese gemiddelde. Maar in
de kleine stadjes Hindeloopen, Staveren
en Sloten zijn de inkomens veel lager.
Bolswards Nieuwsblat
Verschijnt in: Bolsward, Baarderadeel, Hennaarderadeel, Hindeloopen, Wonseradeel, Workum en
woners van zo’n dorp 1600 moeten be
dragen.
In Wonseradeel vervult het dorp Mak
kum een zekere centrale functie. Deze
gemeente telt een groot aantal kleine
dorpen. Slechts Witmarsum is als een
zelfstandig dorp te beschouwen.
Ook in Wymbritseradeel zijn een groot
aantal kleine dorpen; slechts de dorpen
Heeg, Woudsend en Blauwhuis worden
als zelfstandig dorp gekwalificeerd.
In Gaasterland is Balk een belangrijk
plattelandscentrum, terwijl Bakhuizen
ander de zelfstandige dorpen gerang
schikt moet worden.
In Hemelumer Oldeferd ligt het cen-
trumdorp Koudum.
De vijf kleine steden, hoe oud hun stads
rechten ook mogen zijn, worden plano
logisch en geografisch tot het platte
land gerekend. De aan de periferie van
het Lage Midden gelegen stad Workum,
moet tot de belangrijke plattelandscen-
tra gerekend worden.
In dit gebied liggen dan natuurlijk nog
de stedelijke centra Sneek en Bolsward,
die niet in het onderzoek van de ZWH
betrokken werden.
In het onderzochte gebied wordt dus
een 15-tal plaatsen, die mogelijkheden
hebben hun zelfstandigheid te behou
den, in het „Dorpenplan” met name ge
noemd. De ZWH telt evenwel een 100-
tal stadjes en dorpen(jes). Plaatsen, die
in dit rapport niet genoemd worden,
zullen dus weinig toekomstmogelijkhe
den met het oog op de leefbaarheid
hebben.
Natuurlijk heeft dit „Dorpenplan” geen
absolute geldigheid in die zin dat de
grenzen tussen leefbaarheid scherp kun
nen worden getrokken.
In de ZWH wordt de middenstand, vol
gens de hier geciteerde publicatie, ge
confronteerd met de volgende proble-
ze polityk seis wie in hurde needsaek en
wy meije al dizze minsken tankber wê-
ze, dat hja dit it nederlünske folk yn-
skerpe hawwe.
Nederlan moat yndustrialisearje
har lyts toalf miljoen minsken wurk en
brea to jaen. Dit yngripen fan de oer-
heit is lykwols like needsaeklik as ris
kant omt it sterke ynfloed hat op it lib
ben fan har Onderdanen. Dêrom moat
de oerheit har grinzen net üt it each for-
lieze, wolle hja foar al har Onderdanen
rjuchtfeardich bliuwe. Hja mei net de
iene bifoardielje mei de oare syn skea,
hja mei net in toer bouwe mei oaren de
stiennen to üntnimmen. As hja oergiet
ta bysünder yngriper. yn dizze saken,
dan moat hja tofoaren wis wêze, dat dit
wier in algemien bilhng is, hwertroch de
situaesje foar allegearre forbettert. En
krekt hjir leit de swakkens en de noed
fan de planology mei har takomstplan-
nen. Inkelde jierren lyn waerden alle
stêdden, dy’t har seis respektearden,
bliid makke mei in ekonomysk-planolo-
gysk plan, dat de neiste takomst ütstip-
pele. Dy plannen sprieken allegearre fan
greate takomstmooglikheden fan dy
stêd. De iene soe hünderttüzen, de oare
trijehünderttüzen, wer in oare moast
mei in miljoen ynwenners rekkenje.
Telt men dy plannen op, dan soane der
yn dy stêdden, mei in jier of tsien, al
tritich miljoen minsken wenje. Dit de
monstreert de utopy fan dit soart plan
nen, it ünwerklike, it sektaryske. Der is
in oerfloed fan wurden en fakjargon, der
is mar selden in kerrel libbenswiisheit
yn to finen. Hwant it is bilegen libbens
wiisheit as de folksmüle seit: it komt sa
faken oars as men tinkt. Hjir leit de
a. Ontvolking.
b. Vergrijzing.
De overbezetting in verschillende bran-
men, die in feite voor het gehele Friese
platteland gelden.
De ontvolking in de uitgesproken agra
rische dorpen zal voorlopig wel voort
duren. Voor de middenstand betekent dit
een verlies van over het algemeen jonge
consumenten.
Samenhangend met de ontvolking treedt'
een vergrijzing van het platteland op.
Door het weg trekken van vele jonge
ren blijven verhoudingsgewijs veel ouden
van dagen achter, die slechts als „klei
ne” consumenten voor de middenstand
beschouwd kunnen worden. Dan hebben
de middenstanders in de stad, waar vele
grote jonge gezinnen in nieuwe wijken
samengehoopt wonen, het beter.
De leagen is it wapen
fan de swakke
vx.v..x..w;z...-....z..
c. Laag consumentengeanlddelde.
6 ’W
