radio-actieve
Het gevaar
van
straling
Wonseradeel
100 jaar
vóór
Nuttige toepassing in de geneeskunde
roar
41
lit
BIB
'i
f
STREEKBLAD VOOR WEST- EN ZUIDWEST FRIESLAND
Hoe het
reilde
zeilde
een
en
Fan de Martinytoer
Zilveren filmpje?
Hwat hat Cl 1)6 Sk>
us hjoed p p
to sizzen
eeuw geleden
t - 1
DINSDAG 16 NOVEMBER 1965
104e JAARGANG
No. 89
Bolswards Nieuwsblac
VRIJDAGS
Contractprijzen op aanvraag
Verschijnt in: Bolsward, Baarderadeel, Hennaarderadeel, Hindeloopen, Wonseradeel, Workum en Wymbritseradeel.
de
Radio-activiteit.
man
en
on-
4).
Handel en Scheepvaart.
voor
HENDRIK KRAEMER
3e week november 1910
Verbod van slachten van schapen
Chamberlain overleden.
Ook de peulvruchten op de bon.
Kook niet langer dan nodig is.
IN WICHTIGE BIDRIUWSANALYSE
Tj. de J,
i
Advertentieprijs: 15 cent per mm
Ingezonden mededelingen dubbel tarief
Paleis Soestdijk: H.M. de Koningin
heeft vrijdag mevr. Sirmati Vyaya
Lakshmi Pandit, zuster van wijlen pre
mier Pandit Neliroe, ontvangen. De
Koningin schikte nog even de slendang
van mevr. Pandit, want Hare Majes
teit wilde dat zij goed op de foto
kwam
Uitgave: A OS1NGA N.V, Bolsward
Administratie- en Redactie-adres:
Marktstraat 13
Telcf. 2451 Na 18.30 uur 2660 of 2335
(05157)
Vuurmakers 25 ct. per pakje. Wed. J. H.
van der Veens Brandstofhandel.
Dy’t syn dommens wit to forbergjen
dy is net dom
Ook voor gelegenheidskrantjes b.v. met
het oog op de Sinterklaas-reclame is toe
stemming nodig.
Als de W.A. marcheert geniet zij de be
scherming van de Rijkscommissaris. Als
de W.A. wordt uitgescholden of met ste
nen gegooid, mogen zij zich verweren zo
lang geen politie aanwezig is.
Het vetgehalte van de melk wordt terug
gebracht op 2%%. Tot nog toe was dit
3,3 tot 3,9 ye.
driuw sit, hwat er üt to heljen is by in
bipaelde bidriuwsfiering en dat sjocht
men nea skerp genóch. De hear Boerstra
mei syn helpers hat okkerdeis wer in
brosjure ütjown, om op dit punt de yn-
sichten to fordjipjen en lit üs mar da-
liks sizze, dat hy dêryn treflik slagge is.
Hwant net mei wurden, mar mei düdlike
sifers hat hy oanto; :id, dat der by de
boeren, dy’t oer in lyksoartich bidriuw
geane, greate forskillen binne. Forskillen
dy’t net üntstien binne troch mear ge-
lok, hurder arbeidzjen of minder sykten
en tsjinslaggen, mar troch it forskil yn
bidriuwsfiering. Dêrfoar brükte hy de
sifers fan it L.E.I. üt ’63/’64 fan in goed
fyftich bidriuwen op it fean en ek sa-
folle op de klaei.
It wiene allegearre normale boerebidriu-
wen, de apartelingen om sa mar to siz-
zen, waerden oan ’e kant lein. Bidriuwen
fan deselde soarte fan deselde groun, fan
deselde greatte, bidriuwen, dy’t praktysk
allegearre libje fan de molke en fé-ófset,
gjin bargen, skiep en hinnen hwat mak-
ket, dus hiel normale greidbidriuwen fan
50 oant 90 pounsmiet.
Hy hat dêrby neigien, hwat de kosten
binne fan it wurk fan boer en hüsge-
noaten, arbeider of feint, leanwurker of
boerehelp en meiiens fan de wurktugen
en masines, dy’t dêrby brükt waerden.
Dizze kosten neamt hy biwurkingskos-
ten. Hja rounen ütien fan 12 oant 24
sinten per kilo molke en dat feit hat
him brocht om ris to sjen nei it forban
tusken dizze biwurkingskosten en de to
tale bidriuwsütkomsten. Dêrby die it bil
kin, dat er tusken dizze beide dingen in
sterk forban bistie en dat dit forban, diz
ze korrelaesje, sahwat 80% wie.
Doe dat ien kear fêst stie is hy fierder
en deze beschadigen. Ook ontstaat er een
storing in de bloedvoorziening van de
cel en ten slotte beschadigen de giftige
stoffen, die vrij komen uit de door stra
ling gedode cellen de gezonde.
Helaas noopt ruimtegebrek ons het hier
voorlopig bij te laten. In een volgend
artikel hopen we de rest van de lezing
van dokter Monroy samen te vatten. Er
zal dan nog iets worden meegedeeld
Over de stsalingsschade, de inwendige
besmetting (oorzaken en gevolgen), de
fall-out en tenslotte over het nuttig ge
bruik.
Hwêr’t wol forskil yn sit, wie de molke-
opbringst per kou.
Groep A. hie 4389 kilo en groep B. 4235
kilo de kou. Dat makket al in ünderskied
fan 164 x 34 st. f 56,-— de kou. Mar
dêrneist wie de fébisetting by de A.-
boeren swierder, hja hiene 1.29 kij per
h.a. en de B-groep 1.18. Sadwaende kaem
de molk-opbringst per h.a. by groep A.
op 5662 kilo en by groep B. op 4997
kilo.
Dat skilde 665 kilo x 34 st. 226 goune
per h.a. Troch de swierdere fébisetting
hiene hja ek mear fé foar de öfset en sa
dwaende wie ek dit sifer per h.a. 38 gou
ne heger.
Oan de oare kant wiene de ütjeften fan
de A-boeren op twa punten heger, n.l. de
masinekosten en de kunstmest, de ear-
sten 23 goune en de twadde 42 goune.
Mar trochdat hja op it lean al 90 goune
de h.a. minder bistege hiene, kamen hja
lyts 300 goune per h.a. better üt.
Der binne boeren, dy’t hjoed jit tinke,
dat fjouwer üre of healfiven fan bêd óf
in stielen wet is hwert it arbeidzjen mei
de hannen sa heech yn eare stiet, dat
hja dêroan alle wearde hechte, der binne
oaren, dy’t miene, dat in healüre rek
kenjen, by oaren sjen en Ijocht opstelle,
in fakblêd goed léze en forantwurde me-
chanisaesje tapasse jit mear noadich is.
Tinke is swierder as tille, seit in fild
Frysk sprekwurd en in oar wier wurd is
dat it mei de kop gauwer en makliker
fortsjinne wurdt as mei de hannen. De
hear Boerstra liet üs sjen, dat soks ek
nou net minder wier is as yn earder tiid
en wy hoopje, dat ek de hurde wrotters
hjirmei har foardiel dwaen meije.
Abonnementsprijs f 2.65 pet kwartaal
(bij vooruitbetaling)
Giro 887926
(in memoriam)
Een weesjongen uit Amsterdam.
Hij trok door alle landen
als zendeling, de Pinkstervlam
der Geest bleef In hem branden
Zij blik was klaar en wereldwijd.
In stil geloofsvertrouwen,
steeds energiek en dienstbereid
Oecumenisch te bouwen.
Hij droeg het geestelijk adelmerk
ootmoedig en bescheiden.
Getuige van de éne Kerk
als een der toegewijden,
die zich geheel heeft ingezet
voor grootse idealen.
Liefde het hoogst gebod der Wet,
roept ’t uit in alle talen.
Hij brak soms de traditie stuk.
Het Westen niet bevoordeeld!
De eng-koloniale druk
in Christus Naam, veroordeeld.
Hij waagde T grote avontuur.
Bleef op vernieuwing hopen.
Ruim op de politieke muur.
En gooi de deur wijd open.
Een weesjongen uit Amsterdam,
werd een der grootste zonen
der oude Nederlandse stam,
wiens werk blijvend zal lonen.
Nu hij van ons is heengegaan
na een lang, welbesteed leven
moet kerk en maatschappij ’t
verstaan
’t Voorbeeld door hem gegeven
Wil navolgers ten allen tijd.
’t Brengt vruchten voor de eeuwigheid
PIET
Op de j.I. vrijdag gehouden ouderdag, die onder leiding van mej. J. Eerdmans als
directrice van de Chr. Landbouwhuishoudschool „Njjenhove” te Bolsward werd
gehouden, hield dokter B. J. Monroy van Makkum, docent aan de opleidingsklasse
aan deze school een even boeiend als belangwekkend betoog over „Straling en
geneeskunde”, waarvoor een goede belangstelling bestond, geven wij hieronder
een samenvatting, die onze belangstellende lezers zeker met interesse zullen
volgen.
It Rysklanboukonsulintskip: Snits hat,
sünt Ir. Van der Molen dizze kant mei
foarse streken ütgie, yn har publikaesjes
faken de klam lein op de ekonomyske
kant fan de lanbou-fraechstikken. Wy
miene alhiel torjucht, ommers, de eko
nomyske grounslach is de wichtichste,
dêr’t in bidriuw op stiet. En al jierren
sjogge wy better yn, dat net tradysje
of ófkomst de kar fan it boerewêzen bi-
pale moat, mar de frije biropskar op
groun fan leafde foar it bidriuw en reed-
like foarütsichten op ekonomysk gebiet.
Aloan better moat men ynsicht krije yn
de bilangrike fraech, hwat er yn dat bi-
H.M. DE KONINGIN ONTVING
MEVR. PANDIT
op deze wijze dus en ionen, z.g.
ionenparen.
Deze ionisatie is van groot me
disch belang, omdat dit het be
gin vormt van de weefselbescha-
diging door radio-actieve stra
ling.
gien en hat de groep splitst yn twa bel
ten, n.l. dy’t op de klaei minder as 17,5
sint biwurkingskosten hiene en dy’t der
boppe kamen. Fan de earste groep wie
ne der 27 en fan de twadde 26, moaijer
koe it al net. De A-groep, dus mei de
leechste biwurkingskosten, wiene boe
ren, dy’t seis 3149 üren makke hiene,
mar de B-groep, dus mei de heechste bi
wurkingskosten hie gans langer arbeide,
nl. 3456 üren. Ek by de hüsgenoaten wie
de A-groep leger, nl. 1146 tsjin 1174. It-
selde byld seach men by it personiel. De
A-groep liet 1698 üren wurkje, de B-
groep 2189.
Dat makke in totale forskil fan 820 üren
dat de A-groep minder wurke of wurkje
liet, as de B-groep. Sa fan büten sjoen
soe men tinke, dat dizze léste groep dan
ek wol it fierste komme soe, mar de fei
ten wize oars üt. Hwant groep A. mak
ke mear gebrük fan mechanyske mid
dels.
Hja hiene foar 81% in trekker, wylst de
B-groep op 54% kaem. By de A-groep
hiene 42% in heafentilator, by de B-
groep mar 24%. In melkmasine hiene hja
allegearre, yn beide groepen.
It finansiële risseltaet wie by de lang ar-
beidzjende groep tige sjofel. Har winst
per h.a. wie mar inkeld 9 goune, wylst
de A-groep 302 goune winst makke per
h.a. De gemiddelde greatte wie 26 h.a.
dus dat bitsjut in forskil fan 7600,
goune per bidriuw. Men wurdt tige nijs-
gjirrich hwert soks nou yn sitte kin,
hwant mear wurk dwaen en minder for-
tsjinje, liket hwat tsjinstridich. En hwat
blykte nou fierder. Siet it him/ yn it
fuorjen? Né, hwant per h.a. brükte de
iene groep 509 en de oare 512 goune foar
féfoer, dat makket dus neat gjin forskil.
De handel wordt van weinig betekenis
genoemd. Buitenlandse handel werd niet
uitgeoefend. In Makkum werd elke
maandag een weekmarkt gehouden, die
echter van geringe betekenis was. Er
werden boter, kaas, granen en vcld-
produkten uit de omtrek aangevoerd.
Verder waren er twee weekmarkten,
één te Witmarsum op dinsdag vóór 12
mei, die behoorlijk bezocht werd en één
te Pingjum, op de zaterdag voor 12
gewerkt. 9 mannen vonden er emplooi
voor f 4,tot f 4,50 per week en 3
jongens voor een weekloon van f 1,50
tot f2,—.
Er waren 3 koren- of pelmolens met
werk voor 4 mannen. 2 cementmolens
met werk voor 2 mannen, waarvan wij
de aantekening lezen: „de windmolen
tamelijk en de rosmolen weinig gewerkt’.
Op de enige papiermolen, die werk gaf
aan 14 mannen en 6 jongens voor resp.
f 3,tot f 7,en f 1,tot f 3,per
week werd goed gewerkt.
Van de eveneens enige mosterdmolen
ontbreken verdere gegevens. Er waren
2 kalkbranderijen met 17 mannen en 2
jongens aan het werk. Er werd minder
gewerkt dan voiige jaren, lezen we,
maar „de ovens met kapwerk van King-
ma en Maas schijnen goed te voldoen.
De meest druk bezette industrie is die
van de 5 dakpannenfabrieken, samen
Verschijnt DINSDAGS en
Het blijkt, dat, wanneer het aantal pro
tonen en new kronen in de kern ongeveer
even groot is, dat de atoomkern dan
stabiel is. Maar wanneer de kern méér
deeltjes gaat bevatten en het aantal
neutronen t.o.v. het aantal protonen te
veel gaat verschillen, dan wordt de
kern instabiel en gaat spontaan uit el
kaar vallen onder uitzending van stra
ling. Wanneer dit verschijnsel zich in
de natuur voordoet (slechts bij zeer
zware atoombommen) dan noemt men
dit natuurlijke radio-activiteit.
Om te weten hoe lang het duurt eer een
radio-actief element uit elkaar geval
len is, heeft men het begrip „Halfwaar-
detijd” ingevoerd. Hieronder verstaat
men de tijd nodig om de helft van de
stof uit elkaar te laten vallen.
Deze Halfwaardetijd (afgekort H. T.)
is soms zeer kort, soms zeer lang bijv,
bij Radium 1622 jaar, bij Uranium zelfs
4,5 miljard jaar.
Naast de natuurlijke radio-activiteit
kennen we tegenwoordig ook kunstma
tige radio-activiteit. Men kan n.l. van
nature niet-radio-actieve stoffen door
beschieting met bijv, neutronen kunst
matig radio-actief maken.
Men onderscheide ihrebij verschillen
de soorten stralen. De alpha-stralen zijn
bijv, sterk ioniserend. De reikwijdte in
de lucht is slechts enkele cm, de snel
heid echter zeer groot, n.l. 7 van de
lichtsnelheid, dit is altijd nog 21000 km
per seconde!
Uitwendig zijn deze stralen niet erg
gevaarlijk. Ze worden n.l. reeds tegen
gehouden door de hoornlaag van de
opperhuid. Inwendig is de straling ech
ter wel zeer schadelijk door het grote
aantal ionenparen dat zij op hun weg
door een cel vormen.
De tweede soort de betha hebben een
geringer ioniserend vermogen, dringen
echter plm. 1 cm in de weefsels met
een reikwijdte in de lucht van 33% m.
De snelheid wisselt tussen de 33 en 99
procent van die van het licht. Uitwen
dig levert deze straling geen groot ge-
met 118 man personeel, waarvan 55 jon
gens. Er werd „sterk gewerkt”. Van
de dertien ovens maken 4 met succes
plat gevormde „glazuurde en gesmoor
de” dakpannen.
In de enige plateelwerkbakkerij werken
19 werknemers, waarvan 9 jongens.
De laatsten verdienen f 0,60 tot f 2,
per week. Een dubbeltje per dag, kom
daar nu eens om!
Er zijn 1 grutterij, 1 touwslagerij en 2
goud- en zilversmederijen. Grofsmede
rijen zijn er echter 13 met 20
personeel. Vooral te Makkum hadden
deze het druk.
Samen zijn er in de gemeente Wonse
radeel in 1865 485 inwonende mannelij
ke en 500 vrouwelijke werknemers,
grotendeels boerenknechts en -meiden.
De boerenknechts verdienden gemiddeld
per jaar f 115,de boerenmeiden ge
middeld f68,—.
Het aantal niet inwonende arbeiders be
droeg 1951, waarvan 861 mannen, 476
vrouwen en... 614 kinderen(!) n.l. 372
jongens en 242 meisjes. Alleen in Arum
werd al door 129 kinderen, n.l. 84
jongens en 45 meisjees arbeid verricht.
In Burgwerd echter maar door 2, Lol-
lum 1, Wons 3, maar in Witmarsum
weer door 126, n.l. 80 jongens en 46
meisjes, in Makkum door 66 jongens
en 66 meisjes.
Dit hangt natuurlijk samen met de
aanwezigheid van bepaalde fabrieken.
Niet inwonende mannen verdienden ge
middeld per week f 5,niet inwonende
vrouwen gemiddeld f 2,jongens f 1,50
en meisjes f 1,per week.
mei. Die te Arum, invallende op de laat
ste zaterdag in oktober werd niet ge
houden, tengevolge van het verbod tot
voorkoming van veepest.
De kermissen en jaarmarkten in
derscheidene plaatsen, gehouden, waren
niet anders dan uitspanningen voor de
ingezetenen, wijl er geen handel plaats
had.
In de haven van Makkum kwamen bin
nen 83 schepen, metende 2401 zeetonnen,
ingevoerd werden 1810 ton turf, 46 pond
ongemalen krijt, uitgevoerd werden
1.672.000 (meer dan 1% miljoen) dak
pannen, 34000 estrikken en voor een
waarde van f 7173,aan „muursteen-
tjes” (vergelijk dit bedrag met de week
lonen!).
De binnenlandsche scheepvaart werd
uitgeoefend met 124 schepen, metende
2170 ton. De grootsten dienden tot ver
voer van fabrieksgoederen en aanbreng
van turf. Behalve deze werden in 1865
nog gebruikt 30 schepen en 28 snikken
tot de schelpenvangst voor de kalkbran
derijen. Op deze schepen vonden om
streeks een 100 personen geen voorde
lig bestaan, daar de aftrek van kalk
veel minder was. De scheepstimmerwer
ven van Makkum volbrachten de aan
bouw van 10 vaartuigen, tezamen me
tende 186 tonnen.
vaar. Vitale delen van het lichaam als
bijv, hart, longen, enz. worden immers
niet bereikt. Alleen aan de oppervlakte
liggend weefsel wordt geraakt. Hier
ontstaan bij straling slecht genezende
huidbeschadigingen, variërend van rood
heid tot diepe zweren. Ook inwendig is
deze straling vrij gevaarlijk. De ionise
rende werking van de 3de soort, de
gammastralen, is nog geringer,
„dracht” zeer groot.
Deze stralen dringen dwars door het
lichaam heen, zelfs door een balk van
30 cm dik ijzer. De reikwijdte gaat tot
3 km. Uit- zowel als inwendig zijn deze
stralen buitengewoon gevaarlijk door
hun enorme energie.
Is de straling intensief, dan volgt spoe
dige celdood of sterft de cel bij volgen
de deling af.
Is de straling minder sterk, dan kan
het weefsel zich geheel of gedeeltelijk
herstellen van de aangebrachte schade.
Een stralingsdosis die een mens zou do
den, verwoest slechts direct één op de
10 miljoen moleculen. Klaarblijkelijk
worden de veranderingen aan dit rela
tief kleine aantal moleculen enorm ver
groot. Hoe dit vergrotingsproces tot
stand wordt gebracht weet men nog
niet precies. De straling vormt dit
is wel bekend actieve stoffen in het
weefselvocht, die de cel binnendringen
(Slot).
Het minimumloon van de schoenmakers
timmerlieden, wagenmakers, kuipers
bedroeg f 3,per week; de bakkers,
kleermakers, klokmakers f 2,per week
terwijl de huisschilders (de knechtjes
althans) het moesten doen met f 1,
per week.
Het hoogst gekwalificeerden waren de
scheepstimmerlieden, die minimaal f 4,-
per week verdienden, maximaal f 9,-.
Alle andere maximaal te betalen lonen
bleven hier beneden. De klokmakers
bleven het laagst met maximaal f 4,—
per week. Er waren verschillende vol
gende industrieën waarover ook gege
vens bekend zijn over de drukte.
Op de enige oliemolen werkten 9 man
nen. Er werd „druk gewerkt”
f 4,50 tot f 10,per week. Op de 2
houtzaagmolens werd zelfs „heel druk”
Reeds vanaf hun ontstaan op aarde heb
ben alle organismen, de mens inbegre
pen, aan straling blootgestaan, aldus
dokter Monroy.
Door meer dan één oorzaak wordt een
verhoging van het stralingsniveau in
onze generatie merkbaar. Zo gaat de
moderne geneeskunde bijv, steeds meer
gebruik maken van Röntgenstralen en
onderzoekingen met radio-actieve stof
fen. Ook neemt het economisch gebruik
van de kernenergie steeds meer toe.
Het meest spreekt wellicht tot de ver
beelding, het feit, dat door proef-explo-
sies met steeds grotegre atoombommen
onze atmosfeer hoe langer hoe meer
radio-actieve deeltjes gaat bevatten.
In de laatste tijd ontstaat er een grote
bezorgdheid omtrent de schadelijke ge
volgen, die al deze stralingen op onze
gezondheid uitoefent.
Alvorens spreker dieper op deze proble
men inging, vertelde hij eerst in het be
knopt iets over de begrippen, die hierbij
telkens worden genoemd.
Zo is een atoom te vergelijken met een
zonnestelsel in het héél klein, compleet
met centrum (zon) en daaromheen in
cirkelvormige tot ellipsvormige banen
de „planeten”. Zo bestaat een atoom
uit een positief electrisch geladen kern
met negatief geladen deeltjes. Hierom
heen cirkelen de electronen, die met een
enorme snelheid in ongeveer cirkelvor
mige banen, de z.g. schillen, om de kern
heenvliegen. Zo’n electroon legt onge
veer 7 miljard’maal fper seconde zijn
baan af! Elke „schil” kan slechts een
bepaald aantal electronen bevatten.
„Springt” een electron uit een meer bui
tenwaarts gelegen baan naar een meer
binnenwaartse, dan straalt het atoom
energie uit in de vorm van straling (ul
tra-violet licht). Omgekeerd (bij een
sprong naar een buitenwaarts gelegen
baan zal het atoom energie opnemen.
De kern van een atoom blijkt opge
bouwd te zijn uit 2 soorten deeltjes, n.l.
de geladen protonen en de ongeladen
neutronen, beide ongeveer even zwaar.
Het atoom is daardoor naar buiten
elektrisch neutraal.
De X- of Röntgenstralen (op 8 nov.
1895, dus thans 70 jaar geleden, ont
dekt door W. K. Röntgen) ontstaan
wanneer electronen met zeer grote snel
heid (bijv, halve lichtsnelheid) tegen
atomen botsen. Zij scheuren dan elec
tronen uit de binnenste banen los en er
treedt een zeer energierijke straling met
een zeer korte golflengte op, die wij
„Rö-stralen” noemen.
Stel, dat één electron uit zijn buitenste
baan wordt weggeschoten, dan heeft ’t
atoom één plus-, positieve-) la
ding te veel. Het atoom is dan niet meer
electrisch neutraal doch positief
geladen). In zo’n geval spreekt men van
een Ion. Het weggeschoten electron
hecht zich gemakkelijk aan een neu
traal atoom, omdat meestal de bui
tenste schil niet volledig bezet is met
electronen. Zo’n atoom heeft nu een
negatieve) lading te veel werdt
tot Ion. Ioniserende stralen vormen
Door vriéndelijke bemiddeling van de gemeente Wonseradeel werden wij in de
gelegenheid gesteld via onze artikelenserie over Bolsward voor 100 jaar inzage
te nemen van het bij Couperus te Bolsward gedrukte „Verslag van den toestand
der gemeente Wonseradeel in 1865”.
In dit artikel willen we er enige gegevens uit publiceren. Het is toch wei interes
sant te weten welk beeld Wonseradeel nu precies 100 jaar geleden vertoonde.
I
