Hoe met het Friese Platteland?
Bolletongersdei 1966
Gedeputeerde Staten bezinnen
zich over de toekomst
Gysbert Japiks
Fan de Martinytoer
voor
Zilveren filmpjes
1603-1666-1966
•X-
Meer geld
gemeenten
Bol letongersdei
DINSDAG 4 OKTOBER 1966
105e JAARGANG
No. 77
Advertentieprijs 16 cent pei mm
Verschijnt in: Bolsward, Baarderadeel. Hennaarderadeel, llindeloopen, Wonseradeel, Workum
J. s.
na
kilo
mei
fet
Tj. de J.
n
n
Verschijnt DINSDAGS en VRIJDAGS
Uitgave: A OS1NGA N Vn Bolsward
Ingezonden mededelingen dubbel tarief
Contractprijzen op aanvraag
Administratie- en Redactie-adres:
Marktstraat 13
Abonnementsprijs f 2 90 pet kwartaal
(bij vooruitbetaling)
Giro 887926
4479
4412
4447
4370
4321
4282
4418
4370
4394
4426
4522
4433
4469
4408
4417
4.01
4.03
3.99
3.99
3.99
4.04
4.03
4.02
4.01
4.03
4.05
4.09
4.12
4.11
4.12
2e week oktober 1911
Verhoging van de broodprijs
Daar de diefstal van op het land staan
de gewassen hand over hand toeneemt
hier en daar landerijenwachters ingesteld
die de politie ter zijde staan en ’s nachts
surveilleren.
Klompen, grote voorraad, prachtige pas
vorm. S. Hengst, Appelmarkt 11.
De bezetter publiceert nuttige wenken
voor het turfstoken. Eén ervan luidt: dat
men de turf vooral droog moet bewaren,
omdat met vochtige turf niets valt te be-
ginnen.
Fiets gevraagd (zonder banden).
Mei Boalsert as sintrum
Hiel üs gea stiet dan ré
Dan wurdt dêr wol tocht
Oan üs swart-bünte fé
Utgean is der genöch
Mar hwat bining oangiet
Bolletongersdei is de dei
Dêr’t tradysje yn sit
len kear yn 't jier
’t Is suver healdei
Hwant yn ’e regel
Gean de froulju ek mei
Hwant gean wy tobek
Nel de tsjernemoune-tiid
Doe wie eltsenien
Mei dizze frije dei al bllid
Dizze dei wurdt net êld
Hwant syn ynhald docht blyk
De jongerein dy giet mei
En dat makket üs rylt.
Telef. 2044 Na 18.30 uui 2660 of 2335
(05157)
De Burgemeester van Bolsward,
J. M. A. MULDER.
Stadgenoten,
DE BILANGRYKSTE YNDUSTRY
YN FRYSLAN
It soe üs hiel hwat wurdich wêze as de
yndustrialisaesje fan Fryslan sa tanaem
dat dizze titel net mear fan tapassing
wie op de suvel mar bygelyks op de
metaelforwurking of in oare yndustry,
mar oant nou ta is it jit de molke en de
forwurking dêrfap, dy’t ekonomysk
Fryslan it sterkst draecht. It is dan ek
gjin wünder, dat yn deskundige roun-
ten de fragen oangeande de molke tige
yn de bilangstelling steane. Der is alder-
earst de primaire produksjeboarne, de
kou, dy’t op it heden fan alle kanten bi-
sjoen en bistudearre wurdt. Fan aids
wurdt de Fryske kou rounom tige heech
In de gemeente Hennaarderadeel vervult
Wommels een centrale functie. Dit dorp
kan als een te ontwikkelen centrumdorp
worden beschouwd, met een verzor
gingsgebied dat de dorpen Oosterend,
Hennaard, Itens, Rien, Lutkewierum,
Roodhuis en Hidaard omvat.
froed
gol
In de gemeente Baarderadeel vervul
len Winsum en Mantgum een zekere
centrale functie. Deze dorpen zijn als te
ontwikkelen zelfstandige dorpen te be
schouwen, waarbij Winsum als centrum
kan fungeren van een verzorgingsgebied
dat de in de gemeente Hennaarderadeel
gelegen dorpen Spannum, Welsrijp en
Baijum omvat en voorts de dorpen
Huins, Lions, Baard en Oosterlittens.
Mantgum kan als centrum worden be
schouwd voor de dorpen Britswerd,
Wieuwerd, Oosterwierum, Jorwerd, Wei-
dum, Beers en Jellum.
Albert Speer, ex-minister van bewapening van het „Derde Rijk” en Baldur
van Schirach, ex-leider van de Hitlerjeugd, die in de nacht van vrydag op
zaterdag de gevangenis in Spandau hebben verlaten na het uitzitten van de
hen opgelegde straf.
pen van Friesland een voldoende mid
del is gegeven om het huidige inwoner
aantal te handhaven of te vergroten.
Wel kan worden verwacht, dat de ont
volking van plattelandsgebieden, die in
de nabijheid van zich ontwikkelende
centra van werkgelegenheid zijn gele
gen, zal verminderen.
Met name na 1950 is de inkomensont
wikkeling op het platteland achterge
bleven bij die van het rijk en van de
gehele provincie. Tevens blijkt, dat deze
periode de meest ongunstige ontwikke
ling in dezen zich juist heeft voorgedaan
in de gemeenten met de meest eenzijdige
agrarische structuur. Het gemiddelde
inkomen per hoofd der bevolking lag in
1960 in Friesland f 390,beneden het
nationale gemiddelde; Friesland was in
dat jaar de provincie met op één na het
laagste inkomen per inwoner. Indien
het provinciale gemiddelde in dat jaar
gelijk was geweest aan het nationale,
zou het inkomen f 185.000.000,groter
zijn geweest. Deze aangelegenheid is
van niet te onderschatten betekenis
voor de leefbaarheid en het woonkli
maat ten plattelande.
Het proces van schaalvergroting heeft
stad en platteland dichter bij elkaar ge
bracht. Daarbij is de stad in vrijwel alle
opzichten toonaangevend.
Nadere analyse van „het wonen” op
het platteland, leert dat een hoog per
centage van de woningvoorraad is ver
ouderd en niet voldoet aan de heden ten
dage daaraan te stellen eisen. In 1956
bedroeg het aantal één- en tweekamer
woningen 19,2 van de woningvoor
raad in Friesland, tegen een landelijk
gemiddelde van 5,3 Het percentage
vóór 1906 gebouwde woningen bedroeg
in dat jaar in Friesland 46,6 lande
lijk daarentegen 32,-
Het gemeenschapsleven op het Friese
platteland ondergaat ook de invloed
van de schaalvergroting, in die' zin, dat
die dorpsverenigingen, welke in feite be
staan bij de gratie van het isolement 1 zen. Het gevaar dreigt, dat het verschil
Het Weidegebied.
In dit gedeelte van Friesland vervullen
de stedelijke centra Sneek, Bolsward,
Joure en Lemmer een belangrijke ver
zorgende functie, evenals de aan de rand
van het gebied liggende steden Harlin
gen, Franeker, Leeuwarden en Heeren-
veen. Ook de industriële, Werkgelegen
heid van het gebied is in zeer overwe
gende mate in de hiervorengenoemde
centra geconcentreerd, hetgeen belem
merend heeft gewerkt op het ontstaan
van goed geoutilleerde centrumdorpen.
Er worden dan ook weinig belangrijke
verzorgingscentra buiten de stedelijke
centra in het gebied aangetroffen. Het
gebied telt een groot aantal, in inwo
nertal teruglopende dorpen, waarvan vrij
vele een nogal geïsoleerde positie inne
men. Teneinde in de toekomst een re
delijk voorzieningenniveau te kunnen
handhaven zal concentratie van voorzie
ningen in hiervoor in aanmerking ko
mende dorpen noodzakelijk zijn.
Hat Ljouwert „Us Mem”
En Boalsert „syn Bolle”
De boer hat gelyk
't Is him like folie
Dizze sifers jowe tinkt üt, gjin reden ta
foldwaning. It oantal kilo’s is net heger
wurden, allinnich it fetgehalte is in byt-
sje heger wurden.
Sjocht men dizze rlsseltaten tsjin de ef-
tergroun fan de bidriuwsforbettering,
tinkt men oan al dy fokkers, de K.I. de
fésyktebistriding hwertroch t.b.c. en
abortus praktysk fordwoun binne, de
hegere kunstmestjeften, it tanimmen fan
it oantal kilo’s krêftfoer, de bettere gear
stalling, de koperkoekjes, de magnesia-
koekjes, de vitamine-preparaten en folie
dingen mear, dan lykje dizze sifers bi-
paeld toloarstellend. Hat it dan allegear-
re neat jown
It antwurd is! jawol, it hat folie jown,
mar trofé binne wy lang net. Alderearst
is de produksje fan de net-stamboekkij
sterk forbettere.
Dy stiene yn 1950 op 3276 kilo mei 3.95
procent fet en dy binne nou klommen
ta 4137 kilo mei 4.06 proc. fet. De fé-
forbettering hat dus binammen troch-
wurke op de minder produktive bidriu-
wen en mei namme troch de K.I. binne
dy tige yn produksje omheech gien. Mar
op it twadde plak mei men net forjitte,
dat op deselde oantal H.A.’s bilangryk
mear kij hélden wurde as destiids. Dat
skilt wol trije kij op in trochsné-pleats
en gauris folie mear. Lykwols is de léste
jierren op dit terrein ek net mear in
foarütgong to sjen en bliuwt it de boe
ren heech sitten, dat mei al har fokken
en fuorjen de produksje per kou frijwol
op ien hichte bliuwt. Dizze ünfoldienens
hat him de léste tiid hearre litten yn
krityk op de gong fan saken by K.I. en
Stamboek. Ut folie ynstjürde stikken
blykt wol, dat de mieningen dêroer net
Gyibert - om
•n hom
en goed
■en hjoedi
In de gemeente Wonseradeel kunnen
Tjerkwerd, Exmorra, Schettens, Lon-
gerhouw, Schraard, Hichtum, Burgwerd
en Nijland (gem. Wymbritseradeel) tot
het verzorgingsgebied van Bolsward
worden gerekend.
Makkum is als centrumdorp te beschou
wen, waarvan, mede onder invloed van
de recreatie en de plaatselijke industrie
de positie verstevigd kan worden. Tot ’t
verzorgingsgebied zijn de afhankelijke
dorpen, Cornwerd, Wons, Allingawier,
Idsegahuizum en Piaam te rekenen.
Witmarsum is eveneens als een te ont
wikkelen centrumdorp te beschouwen,
waarop Arum en Pingjum zich kunnen
oriënteren. Kimswerd kan tot het ver
zorgingsgebied van Harlingen worden
gerekend.
in outillage tussen dorp en stad groter
wordt, hetgeen tot gevolg zal hebben,
dat de leefbaarheid van het platteland
slechter wordt.
Op grond van analyseresultaten is de
volgende hiërarchie van dorpen opge
steld:
A. Centrumdorpen: in het algemeen
de dorpen met meer dan 2500 inwo
ners, die fungeren als centrum voor
de omgeving ook ten aanzien van voor
zieningen betreffende de niet-dagelijkse
levensbehoeften;
B. Zelfstandige dorpen: in het alge
meen de dorpen met een inwonertal van
1500 tot 2500. De verzorgende functie
van deze dorpen is voornamelijk gericht
op de voorziening in de dagelijkse le
vensbehoeften;
C. Afhankelijke dorpen: waartoe in ’t
algemeen zijn gerekend de minder dan
1500 inwoners tellende dorpen, die op
het gebied van de verzorging, ook in de
sector van de dagelijkse levensbehoef
ten, in meer of mindere mate zijn aan
gewezen op naburige verzorgingscentra.
Zij verkeren ten opzichte van deze cen
tra voor tal van voorzieningen in een
afhankelijke positie.
Voor de verzorging van het platteland
zijn de centrumdorpen, die een noodza
kelijke aanvulling geven op het net van
stedelijke centra, van groot belang.
In totaal zijn in het door de provincie
ontworpen plan 85 dorpen aangegeven,
waarvan 29 als centrumdorp en 56 als
zelfstandig dorp. De overige dorpen van
Friesland kunnen als afhankelijke dor
pen worden beschouwd.
I
In afwachting van de vaststelling van de
desbetreffende normvergoedingen is in
de begroting van het Gemeentefonds voor
1967 voor de uitkering lager onderwijs
een bedrag van f 520 mln opgenomen, zo
blijkt uit de toelichting op deze begro
ting. De kosten van deze uitkering voor
dit jaar worden thans geraamd op f 495
mln. De toeneming bedraagt dus f 25
mln.
De toeneming voor 1967 in de overige
uitkeringen ten opzichte van de nadere
raming voor 1966 beloopt f 247,4 mln.
Voor deze uitkeringen is in totaal een
bedrag van f 254,9 mln begroot, dat is
onderverdeeld in een belastinguitkering
van f 17 mln, een algemene uitkering
van f 2546,2 mln, een aanvullende bij
drage van 45 mln en een garantie-uit-
kering van f 33,6 mln. De compensaties
voor de gevolgen van de gemeenten van
nog tot stand te brengen algem. salaris
maatregelen zijn hierbij buiten beschou
wing gelaten.
Der is in dei yn ’e hjerst
Sünder wurden is 't sein
De aerd fan it lan
Wurdt der hieldochs yn lein
hebben in deze periode hun aantal in
woners zien toenemen.
Deze groei heeft zich in het bijzonder
voorgedaan in de doipen met meer dan
2000 inwoners; van deze categorie als
geheel is het aantal inwoners toegeno
men. Dorpen met minder dan 2000 in
woners zijn in inwonertal gedaald. De
sterkste daling heeft zich voorgedaan
bij de klassen met het geringste aantal
inwoners.
Van de 401 dorpen telt ruim de helft
minder dan 500 en ruim driekwart min
der dan 1000 inwoners. In deze dorpen
woont resp. 10 en 25 van de be
volking van Friesland.
De agrarische beroepsbevolking daalde
in de periode 1947-1960 van ca. 61.000
tot ca. 36.000. Omstreeks 1965 bedroeg
zij ca. 31.500 arbeidskrachten. Het is
te verwachten, dat deze daling, vooral
van arbeiders in loondienst en van de in
het eigen bedrijf meewerkende kinde
ren, in de toekomst nog zal voortdu
ren, waarbij meer dan tot dusverre op
een vermindering van het aantal be-
drijfshoofden moet worden gerekend.
De verwachting is, dat de werkgelegen
heid in de land- en tuinbouw tot 1980
nog met ongeveer 7000 arbeidsplaatsen
zal dalen. Tegen die tijd zal in de land
en tuinbouw nog werkgelegenheid zijn
voor ca. 25.000 beroepspersonen. De da
ling zal waarschijnlijk voornamelijk de
landbouw- en veeteeltbedrijven betref
fen. Een uitbreiding van de tuinbouw,
die in Friesland nog van bescheiden om
vang is, kan vooral op iets langere ter
mijn gezien, wel worden verwacht. Op
zich zal dit, voorzover dit thans valt
te voorzien, van weinig betekenis zijn
voor de verruiming van de agrarischel
werkgelegenheid.
De industriële werkgelegenheid is in
Friesland in de periode 1950-1964 met
ca. 70 toegenomen. Voor het grootste
deel vond deze groei plaats in de ste
den (toename industriële bedrijfsbevol-
king ca. 90 Alleen in het Zandge
bied nam ook op het platteland de in
dustriële werkgelegenheid aanzienlijk
toe (groei ca. 66 Mede door deze
ontwikkeling steekt de bevolkings
groei in dit gebiedt gunstig af bij die in
de andere Friese plattelandsgebieden.
Een vergroting van het aantal forensen
dat te verwachten valt, betekent voor
het platteland echter niet, dat alle dor-
Bolswards Nieuwsblad
STREEKBLAD VOOR WEST- EN ZUIDWEST FRIESLAND
en Wymbritseradeel.
De traditie wordt voortgezet. Op de eerste donderdag in oktober
is het weer Bolletongersdei. De Marktcommissie heeft in een goede
samenwerking gezorgd voor een vetveeshow, een standwerkers-
wedstrtfd, een grote kramenmarkt, een ringrijder(j en een pluimvee-
tentoonstelling.
’s Avonds een echte Friese toneelavond in „de, Doele”, verzorgd
door de Krite Boalsert. Het actieve Winkeliers Actie Comité heeft
haar leden opgewekt met speciale aanbedingen en extra verzorgde
etalages goed voor de dag te komen, en de jubilerende fa. Van der
Plaats verzorgt extra rondleidingen gedurende de middag op haar
unieke tentoonstelling in het stadhuis.
Kortom, Bolsward maakt zich wederom op om haar taak als ver
zorgingscentrum voor stad én platteland waard te zijn.
Wij vertrouwen, dat het platteland deze geste zal waarderen en
zich hier als steeds weer thuis zal gevoelen! Als het weer meewerkt,
wordt het weer een hoogtijdag en verwachten wij velen uit de
wijde omgeving.
Van harte welkom in Bolsward!
Dinsdag krijgen de Provinciale Staten van Friesland een welvoorziene schotel
voorgezet. Er was uit de aard der zaak het gebruikelijke toetje, maar de gangen
van het hoofdgerecht logen er niet om. Lijvige boekdelen bereikten reeds de
Staten ovar de Ruimtelijke Ontwikkeling van het Friese platteland, het dainmcn-
plan naar Ameland, het streekplan van de Friese Waddeneilanden en nog vele
zaken meer. W’ist U bijvoorbeeld, dat tegen dit laatste plan niet minder dan 47
bezwaarschriften zijn ingediend Het is moeilyk te zeggen welk plan de meest
vérstrekkende gevolgen zal hebben. Eén ding is duidelijk: met de ruimtelijke
ordening is heel het toekomstige welzijn van de provincie gemoeid. Het plan is
een boekdeel van meer dan 100 dichtbetypte foliovellen, verlucht met tal van
kaarten en statistieken, uit de aard der zaak nogal in ambtelyke stijl geschreven.
In het kort komt het hierop neer;
gelyk binne, mar men siket dochs nei
oarsaken by de fokrjochting. Hawwe wy,
sa sizze party boeren, net to folie sjoen
nei moaije kij, mei mear as 80 punten?
Hechtsje wy net to folie wearde oan
eksterieur-eigenskippen, dy’t op de pro
duksje gjin ynfloed hawwe.
Moatte wy net mear klam lizze op pro
duktive kij ek al is it kopke net sa
moai en sit de krüsbonke hwat heech?
Binne üs kij wol great en swier genöch,
seit in oarenien. Moatte wy net greatere
en swierdere kij fokke mei fikse jaren,
dy’t harren machinael goed melke litte?
Giet it wol goed by de K.I. mei it oan-
keapjen fan de bollen? Wurdt der net
mear oandacht jown oan de namme fan
de fokker as oan de produktiviteit fan de
êlden en foaralden? Garen sykje it wer
yn de krappe arbeidsbisetting, hwertroch
de bisten har gerak net krije en de by-
sündere soarch fan de boer tofolle misse
moatte. Spilet hjir it machinael melken
ek net in minder goede rol, seit in oar
en it wurkjen mei de melkmasine. En sa
gounzet it op it heden fan mieningen en
krityk. Dejingen, dy’t dit bilangryk
fraechstik neijer bisjen wolle, soe ik tige
oanriede it boppeneamde boekje oan to
tugen. Hja witte dan hoe't deskundigen
oer de ünderskate fasetten oardielje en
mei sifers en feiten ünderstreke. Foar de
bilangrykste yndustry yn Fryslan, hwert
mear as 16.000 ündernimmers yn wurkje
is dy bilangstelling dochs net to folie
frege, tocht ik.
Geane wy yn uwz salme, wy fyne 't 'er
so on-himtnel az aerne.
oanslein en wie hja in foarbyld foar
praktysk de hiele wrald. Dêrfandinne
wie hjir altiten al in libbene hannel yn
fokkij en bollen, dy’t om utens teagen en
dêr de rom fan it Fryske fé fortolken.
Mar de léste jierren is men der net al-
hiel tofré mear oer en komme der sifers
üt oare kontreijen, dy’t de Fryske kou
nei de kroane stekke. De efterstan fan
eartiids is yn sommige gebieten net mear
oanwêzich en yn Noard-Hollan is de pro
duksje per kou al heger as hjirre.
Nou seit dat op himsels net alles, hwant
in hegere produksje kin op folie manea-
ren forkrigen wurde, mar dat men der
hjir rêstich op is, soe ik net sizze doare.
Yn in tige ynteressant boekje, dat dizzer
dagen troch de Provinciale Ried foar de
bidriuwsüntwikkeling yn de Lanbou yn
Fryslan ütjown is, mei as titel: „Melk-
produktie” en hwat ik eltse greidboer
oanbifeelje kin, trof üs dit listke, hweryn
de kilo’s molke fan de stamboekkij op-
nomd binne oer de jierren 1950 oant
1964.
It sjocht der sa üt:
1950:
1951:
1952:
1953:
1954:
1955:
1956:
1957:
1958:
1959:
1960:
1961:
1962:
1963:
1961:
vXXXSXSXXXXXNSXSXSNSXNXVXASXSNVSNVVVVKXSXVKSXXSNASSVSSSXX
l
f
van de dorpsgemeenschap, zich moeilijk
kunnen handhaven. In verschillende ge
meenten wordt thans door culturele ra
den getracht om datgene wat op lokaal
niveau verloren dreigt te gaan, in in
terlokaal verband op te vangen en in
stand te houden. Ondanks de schaal
vergroting zullen er echter steeds acti
viteiten overbljjven, welke het beste in
dorpsverband kunnen worden georgani
seerd. Voor deze organisaties dienen ter
plaatse voorzieningen aanwezig te zijn,
welke de ontplooiing van het vereni
gingsleven mógelijk zullen maken.
Op verschillende terreinen blijken er
nog tekorten te bestaan bijv, ten aan
zien van sportterreinen, zwembaden,
kruisgebouwen, sportzalen en dorpshui-
De dalende werkgelgenheid in de land
bouw en in de dienstensector ten plat
telande hebben een dalend of stagnerend
inwonertal van vele dorpen tot gevolg.
De consequenties hiervan zijn velerlei:
voor kerk en school, voor winkel en .am
bacht wordt de basis, waarop de in
standhouding berust, steeds kleiner of
gaat geheel teniet, voor andere sociale
cn culturele instellingen geldt hetzelf
de.
De ontwikkeling van het verkeer en de
industrie en de opkomst van het foren
sisme beïnvloeden naast de publieke
voorzieningen, die in toenemende mate
onder het bereik van de bevolking ko
men, de ruimtelijke opbouw van het
platteland.
De ontwikkeling hier ten plattelande is
niet specifiek Fries en evenmin alleen
van deze tijd; zij heeft zich voorge
daan in alle landen, die een overgang
hebben meegemaakt van het ambachte
lijke en agrarische naar het meer in
dustriële.
Deze vemnderingen leidden óf tot ver
stedelijking óf tot functieverlies van de
dorpen. Ze lieten ook de agrarische
produktiemethoden niet ongemoeid. Ook
deze werden gemoderniseerd, waardoor
de behoefte aan arbeidskracht vermin
derde. De aanvang van dit proces valt
ongeveer samen met het begin van de
industrialisatie in Nederland omstreeks
1860-1870.
De industrialisatie en verstedelijking
van Friesland is in vergelijking tot die
in Nederland traag verlopen. Pas
1950 is een versnelling opgetreden.
Weliswaar treedt er als gevolg van het
feit, dat het vooral de jongeren zijn,
die wegtrekken een veroudering op van
de bevolking, doch de invloed hiervan
op het geboortepeil is nauwelijks aan
toonbaar. Wel heeft deze veroudering
tot gevolg, dat het sterftecijfer van
Friesland hoger is dan dat van Neder
land als geheel.
Vestiging en vertrek zijn in de periode
1950-1963 niet in evenwicht geweest. De
werkgelegenheid op het platteland ver
minderde in deze periode, zodat het ge
boorte-overschot en meer dan dat
-naar elders moest afvloeien.
Het totale vertrekoverschot in boven
genoemde periode bedroeg rond 62000
personen ofwel gemiddeld ruim 4400
per jaar. Het platteland als geheel ver
loor In deze periode 10.000 zielen en
daalde van 303.000 tot 293.000 inwo
ners. De sterkste daling vond plaats in
da Bouwstreek; in het Weidegebied was
de daling minder groot terwijl in het
Zandgebied de plattelandsbevolking iets
toenam. De stedelijke centra, waartoe
ook gerekend Drachten, Heerenveen,
Joure, enz. groeiden in dezelfde periode
met 33.000 inwoners.
Bovengenoemd verlies aan inwoners is
niet gelijkmatig over het gehele platte
land verdeeld. Vooral de kleine dorpen
zijn belangrijk in inwonertal teruggelo
pen; diverse grote dorpen daarentegen
