de week
De foto
van
1
i Gade Shroar
p
1l
Tentoonstelling en werkstukken vertellen
veel bijzonderheden
1 f.
WR i
Wymbritseradeel.
Tel. 2044 - Na 18.30 uur 2660 of 3335
STREEKBLAD VOOR WEST- EN ZUIDWEST FRIESLAND
Verschijnt in: Bolsward, Baarderadeel, Hennaarderadeel, Hindeloopen, W onseradeel, Workum en
2
M 11
I
VRIJDAG 2 MEI 1969
108e JAARGANG No. 34
een viertal
Het verloop van de strijd
Het monumentje bij de Marnezjjl
Het verzet in Bolsward e.o.
Hwat hal
b .11..
Sche veilingen,
<-'5ie vvrvolg pag
2>
Advertentieprijs: 16 ct per
Ingez, mededelingen dubbel tarief
Contractprijs op aanvraag
ge-
be-
Hy hat fel foar de kop as in
de knibbel».
Abonnementsprijs f 3,75 p. kwartaal
(bij vooruitbetaling)
Giro 887926
Verschijnt
DINSDAGS en VRIJDAGS
Uitg. A. J. OSINGA n.v., Bolsward
Administratie- en Redactie-adres:
Marktstraat 13
(05157)
Bols wards Nieuwsblad
Hoe Bolsward de oorlog
beleefde
Het verzetswerk in Bolsward begon met
het vormen van een groep die sabota
ge daden wilde uitvoeren en verzet wil
de plegen tegen de bezetters.
Dit was in augustus 1940.
In het begin werden alleen illegale bla
den verspreid. Iedere maand zo’n 100
bladen van Vrij Nederland. Het aan
tal illegale bladen nam steeds meer toe.
Ondertussen kwamen ook de eerste on
derduikers. De groepen die gevormd wa
ren, kregen de opdracht de mensen op
te vangen die wilden onderduiken en
adressen op te geven waar onderdui
kers zaten, opdat zij bonkaarten kon-
ós hjoed to sizzen 1 M-
Veel mensen, die niet veel vertrouwen
in de toekomst hadden, sloegen aan het
hamsteren. Vooral levensmiddelen en
verduisteringspapier waren veel gevraag
de artikelen. De eerste dagen trokken
veel troepen richting afsluitdijk, waar
zwaar werd gevochten, 's. Nachts reden
veel vrachtauto’s weer richting Sneek en
men dacht, dat ze de Duitse soldaten,
die bij de Afsluitdijk gesneuveld wa
ren, terugbrachten naar Duitsland.
In ’t begin waren de Duitsers in Bols
ward nog erg fatsoenlijk, ze liepen ge
woon over straat en deden inkopen.
De mensen maakten grapjes over sol
daten die kousen kochten, waarschijnlijk
voor hun meisjes in Duitsland. Zo gin
gen de eerste vijf dagen van zenuw
achtige spanning en verontrusting in
Bolsward voorbij.
Er zouden echter nog vijf moeilijke,
zware jaren komen.
Kleef en tenslotte naar Dachau
bracht, waar hij op 26 juli 1942
zweek.
Op 22 december 1943 werd er flink ge
schoten boven Bolsward. Een Duits
gevechtsvliegtuig was in gevecht ge
wikkeld met een Amerikaanse bommen
werper. Om drie uur ’s namiddags werd
de bommenwerper getroffen en stortte
neer in een weiland bij de oude zwem
school. Het was een Amerikaanse bom
menwerper genummerd: USA 27-75-43.
Alle bemanningsleden waren op slag
dood. Veel mensen zijn toen aan een
ramp ontkomen, waaronder burgemees
ter De Jong. Een grote menigte nieuws
gierigen was naar het vliegtuig komen
kijken. Burgemeester De Jong sloeg
dapper met zijn wandelstok in de wrak
stukken, niet op de gedachte komen
de dat het vliegtuig misschien zou kun
nen ontploffen. Om 18.30 ontplofte het
vliegtuig. Gelukkig waren er toen geen
mensen in de buurt van het wrakstuk.
De bemanningsleden werden uit het
vliegtuig geslingerd. De bemanning be
stond uit zeven koppen. Slechts vier be
manningsleden konden worden geïden
tificeerd.
Van de overige leden heeft men hier
en daar hun identiteitsplaatjes gevon
den. Van één bemanningslid heeft men
het identiteitsplaatje niet terug kunnen
vinden.
De stoffelijke overschotten werden
naar het lijkenhuisje op de plaatselij
ke begraafplaats gebracht.
Koster De Way heeft de vliegeniers in
de kisten gedaan. Terwijl hij de iden
titeitsplaatjes op de kisten spijkerde,
stond er plotseling een Duitse militair
met getrokken revolver voor hem. De
ze eiste de twee nog niet opgespijkerde
deren geplaatst. Men weet dus wat de
bezoeker na het betreden van dit hek
te wachten staat. Memento Mori stond
er vroeger wel op dergelijke kerkhofs-
hekken. De hier geplaatste zinnebeel
den zeggen eigenlijk hetzelfde: Gedenkt
te sterven. In deze dagen nu ons land
en ook onze stad zich opmaakt voor de
jaarlijkse dodenherdenking, nu wordt
gemediteerd over de zin van het ster
ven, met name de zin van het sterven
voor volk en vaderland, is het gepast
ook in de foto van de week hierbij
aansluiting te zoeken.
De techniek van deze foto past bij het
onderwerp. De dood is noch romantisch,
Hij gaf de volgende morgen San de
drankzaken in Bolsward, o.a. Plantinga,
opdracht hun gehele voorraad drank te
vernietigen. De vijand mocht niet aan
de drank komen: een dronken soldaat
is gevaarlijker, dan een dronken bur
ger. Vaten vol bier en flessen vol ster
ke drank werden in de grachten leeg
gegoten. Dit lokte tientallen Bolswar-
ders naar het Grootzand. Ze vonden het
zonde dat alles de gracht in ging en pro
beerden daarom zelf zoveel mogelijk
naar binnen te werken. Dit alles is on
nodig geweest, aangezien de landelijke
verordening, de hele drankvoorraad te
vernietigen zodra de Duitsers ons land
binnenvallen, was opgeheven. De bur
gemeester wist dit echter niet. Van de
stelling Den Helder kwam het bevel de
sluizen rond het Ijsselmeer open te zet
ten, zodat laaggelegen land zou over
stromen. Alles moest gedaan worden
om de vijand de doortocht te belem
meren. Zoals overal moest ook hier de
bevolking zorgen voor goede verduiste
ring. De ruiten werden beplakt met
stroken papier.
Op zaterdag 11 mei naderden de eerste
Duitsers Bolsward. Sommige soldaten
waren te paard, anderen reden in auto’s
of tanks. Voetvolk was er eerst weinig.
Toen de Duitsers Bolsward binnenre
den stonden er geen juichende mensen
langs de kant van de weg, die de Nazi-
groet brachten. Iedereen zat angstig in
huis af te wachten. De Duitse bevel
hebber ging rechtstreeks naar de bur
gemeester om te vertellen wat er moest
gebeuren.
Overtredingen zouden worden gestraft.
Aan het werkstuk door de Bolswardse jeugd onder leiding van
hospitanten gemaakt vallen veel bijzonderheden over Bolsward in de oorlogs
jaren te ontlenen.
In de nacht van donderdag 9 op vrijdag 10 mei 1940 werd er zwaar gevlogen.
I>e radio meldde: „Eskaders vliegtuigen, richting west”. Hieruit leidde men af,
dat de Duitsers bombardementsvluchten naar Engeland maakten. Om een uur of
half zes kwamen er via de radio berichten omtrent Duitse troepen, die hier en
daar de. grens gepasseerd waren.
De toenmalige burgemeester van Bolsward. de heer S. VV. de Jong, werd' om
ongeveer half zes opgebeld door de Commissaris van de Koningin in de provincie
Friesland.
,,’t Is mis, mien jong”, luidde z(jn boodschap, aldus de samenstellers van het
werkstuk. De burgemeester begreep het; Ons land was in oorlog met Duitsland.
De foto van de week kozen we ditmaal met en onder een paar gekruiste been-
vooral terwille van de actualiteit, waar
mee niet gezegd wil zijn, dat het geen
voortreffelijke opname zou zijn. Dat-voor-
treffelijk slaat niet enkel op de wat af
wijkende techniek (een zwart-wit-sil-
houet), maar evenzeer op de composi
tie en vooral de symboliek. Laat ons
van elk van deze aspecten iets naders
zeggen. Wat de actualiteit betreft bij
nadere beschouwing ziet u al spoedig
wat hier is uitgebeeld. Het hek van de
begraafplaats met er achter de oprij
laan. Als symbool van de dood die hier
heerst heeft men boven elk van de
hekpalen (met zandlopers als teken van
de snel vlietende tijd) een doodshoofd
noch teer, noch liefelijk. Hier passen
geen fijne nuanceringen, noch gevoelvol
le overgangen. Er spreekt eer een hare’
heid uit, een koele zakelijkheid zogc
zegd. De dood is nu eenmaal radicar
en weet van geen compromis. Dit a’
les spreekt in deze foto duidelijke taa'
Het is niet alleen het onderwerp, d<
deze ioto het plaatsen waard maak'
ook de behandeling er van. Nog afg
zien daarvan zijn er enkel journalistic
gezien evenzeer pluspunten. Is de tec
niek strak, de compositie is dit n:
minder. Er tekent zich langs de b
mentoppen een duidelijke lijn af, <J
als een ietwat gedraaide diagon.
over het vlak staat. De boomtak lin
is die van de andere bomenrij en acre
tueert de perspectief. Oorspronke’
was de foto hier nog iets brede:
sprak dit nog meer, maar terwille vt
de druktechniek, moesten wij helaas e
paar centimeter wegnemen.
Tenslotte de symboliek. Het hek m
zijn onheilspellende „versieringe
wordt als het ware weggedrukt de
het hoog opgaand geboomte. Het
knoestige stammen met forse takk
die geheel passen bij tiet (vergeef c
het woord) markante onderwerp, wat
aan de fotograaf zich waagde. Maar
en dat is de troost die deze foto bren;
de knoppen botten uit, het jonge gre
breekt zich baan. Wat doods leek lee
De foto doet ons als het ware h
bijbelwoord in herinnering brengen,
eerst de graankorrel in de akker m
afsterven en vergaan, voordat er nie
leven uit opspruit. Op het moment c
wij dit schrijven is Bolsward vol fee.
gedruis. Drumbands rukken af en ar
in bepaalde straten groeit het rood v
en blauw tot een vlaggenzee. Op Soe
dijk rijen zich dichte drommen at
een om deel te nemen aan ’t défilé vc
de jarige vorstin. Wij leven weer
een vrij land, een land waarin het fe
mag zijn. Ongehinderd, ongestoord. I
is mee te danken aan hen, die eens h
leven lieten voor de vrijheid. Mi.
Kuipers, zelf kunstschilder en artisti
begaafd, heeft hier geschilderd met
camera. Het werd een veelzeggen
„schilderij”. Het tientje is ditmaal voc
hem.
den krijgen. Die bonkaarten waren no
dig, want zonder bonkaarten was er
weinig meer te krijgen. Er waren reeds
contacten gelegd om de bonkaarten ach
terover te drukken, door op het distribu
tiekantoor in de papieren te knoeien.
Na enige tijd moesten ook adressen
voor Joden worden gezocht.
Er werd een fonds voor onderduikers
opgericht. In één week werd in Bols
ward f 100.000,opgehaald en/of toe
gezegd. In 1942 werd het Arbeidsbureau
in brand gestoken. De reden hiervoor
was het kaartsysteem te vernietigen.
De brand is niet gelukt, daar enige
late voorbijgangers alarm hadden gesla
gen en zodoende de brand tijdig ge
blust kon worden.
Enige weken daarna werd een inbraak
in het gemeentehuis gedaan om per-
soons bewijzen op de kop te tikken.
Hier volgt een klein citaat uit de bele
venissen die een man uit het verzet van
Bolsward na de oorlog heeft opge
schreven. Zijn naam mag zeker wel ge
noemd worden. Hij heet Sjerp Praam-
sma, een zoon van de oud-burgemeester
van Bolsward.
„Enige weken later op een regenachti
ge dag om 8 uur daar waren Rienstra
en Andries weer nu om in te breken
in het gemeentehuis. De sleutels waren
intussen gemaakt en reeds door mij ge
probeerd. Rienstra en Andries zouden
naar binnen gaan en Annie, toen nog
mijn verloofde en ik zouden de wacht
hóuden. Beiden waren vlug binnen, ter
wijl er op dat momen 10 man van de
luchtwacht ook binnen waren, en aan
de overkant van de straat 7 personen in
een portiek stonden te praten en te
schuilen voor de regen. Te ongeveer
21.30 uur kwamen zij weer naar buiten
met twee kistjes menende dat daar de
persoonsbewijzen in zaten. Zij zaten bei
den onder het bloed doordat ze zich ge
sneden hadden aan de scherpe achter
kant van de stalen kast die ze hadden
opengesneden. Ze hadden ook nog een
half uur stilgezeten omdat kennelijk de
in het gebouw zijnde luchtwachters iets
hadden gehoord en de gangen waren
doorgeslopen. Na bij ons zich te hebben
gewassen en koffie gedronken te heb
ben zijn ze naar Sneek vertrokken. Ze
moesten ook nog 5 Joden wegbrengen.
Later bleek dat de kistjes geld en pa
pieren bevatten. Het kistje met de per
soonsbewijzen zat in een andere kast.
Dit was juist enige dagen daarvoor ver
anderd.”
Hierna werd nog een kraak in Wom-
mels gepleegd. Het gevolg van deze
acties was dat de S.D. actief was in
deze omgeving. De groep in Bolsward
had reeds een eigen stencilmachine en
maakte nu zelf vlugschriften. Onge
veer dezelfde tijd werd van het blad
„Trouw” enige honderden exemplaren
verspreid. Bonkaarten, persoonsbewijzen
kwamen van andere plaatsen binnen.
Deze werden gebracht door koeriersters.
Deze koeriersters namen dan weer bla
den en vlugschriften mee terug. Op de
ze manier werden door de koeriersters
kilometers op dè fiets afgelegd.
In mei 1943 na de wilde staking werd
het Nationaal Comitee van Verzet op
gericht om voorlichting te geven hoe
te handelen tegen de voorschriften van
de bezetter. De stencilmachine in Bols
ward stond hierna praktisch niet meer
stil. De garage van De Jager (Broere-
straat) werd een grote drukkerij. Nu
kreeg het blaadje ook een naam n.l.:
„Stormvogel”.
De mensen van de K.P. moesten ook
wapens hebben om hun daden uit te
voeren. Deze wapens werden met vlieg
tuigen aangevoerd. De wapens zaten in
stalen bussen z.gn. „containers” van
200 kg. Voor de K.P. in Bolsward wa
ren er twee afwerpterreinen. Een bij
Witmarsum (Pankoeken; en een tus
sen Tjerkwerd en Allingawier. Op Pan
koeken zijn er twee „droppings” ge
weest. Tussen Tjerkwerd en Allingawier
drie „droppings”.
De K.P.-ers hoorden het als een „drop
ping” zou zijn door de radio. Eerst de
Belgische radio. Deze zond een slagzin
uit: b.v. De appel valt niet ver van de
stam. Als deze zin later werd herhaald
op Radio Oranje dan wist men dat het
echt was.
Op de zaterdag vóór de bevrljding is
hier in Bolsward iets vreselijks ge
beurd. n.l. drie Bolswarder burgers vie- vangen genomen te Nijmegen en
len bij de Hollandiafabriek voor het Arnhem,
peloton als vergelding voor de dood van
een Duitse officier.
Dit gebeurde als volgt: er kwam een
sabotageploeg van de Wybrandi-State en
die ging naar de Bolta-State. Onderweg
op de hoek van het Hoogbolwerk-Sne-
kerstraat kwam deze groep een Duitse
officier tegen. Een van de mannen
heeft deze Duitse officier doodgescho
ten, wat natururlijk niet noodzake
lijk was.
De volgende morgen heel vroeg namen
de Duitsers als vergelding vier burgers
mee. Dit waren vader en zoon De Ko-
ning, H. Hennekes en R. Jorritsma.
Deze laatste wist op het laatste nip
pertje bij de Hollandiafabriek nog te
ontvluchten. De Duitsers hebben hem
niet te pakken gekregen.
Ter nagedachtenis aan deze drie man
nen is op de plaats waar ze zijn dood
geschoten een monumentje opgericht,
(bij de Marnezijl).
Een ander monumentje is opgericht ter
nagedachtenis van prof. dr. Titus
Brandsma.
Geboren in 1881 te Ugoklooster bij Bols
ward, was hij in 1940, toen de Duitsers
ons land binnenvielen, hoogleraar te
Nijmegen.
Op 31 december 1941 stelde hij, in op
dracht van de aartsbisschop van Utrecht
richtlijnen op voor de gehele Katholieke
pers, i.v.m. het bevel aan die pers om
advertenties, die spoedig gevolgd zou
den worden door artikelen, van de NSB,
te plaatsen.
In dat schrijven staat o.a., dat de Ka
tholieke bladen artikelen moeten opne
men van een Beweging, die de begin
selen van de Katholieke Kerk bestrijdt
en zelf beginselen verkondigt, die met
die van die Kerk in strijd zijn. Dat
hiertegen geprotesteerd werd, is duide
lijk.
Op 19 januari 1942 werd Brandsma ge
naar
Amersfoort,
mm
i
i
