Parregaasters restaureerden
hun kerk
Gade Shroar
5
WÉ
HE -
grote offervaardigheid
Veel vrijwilligerswerk.
llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll
Fan de Martinytoer
J. Anema
neemt afscheid
i
STREEKBLAD VOOR WEST- EN ZUIDWEST FRIESLAND
108e JAARGANG NO. 98
DINSDAG 16 DECEMBER 1969
IV’ ymbritseradeel.
ff
Pyt.
Hwat hat
üs hjoed to sizzen
i
Advertentieprijs: 16 ct per mm
Ingez. mededelingen dubbel tarief
Contractprijs op aanvraag
Verschijnt
DINSDAGS en VRIJDAGS
Uitg. A. J. OSINGA n.v., Bolsward
Administratie- en Redactie-adres:
Marktstraat 13
Tel. 2044 - Na 18.30 uur 2660 of 2335
(05157)
1950-1955
1955-1960
1960-1965
1950-1955
1955-1960
1960-1965
1446
830
325
963
1134
1482
1018
1152
1815
1914—1919
1920—1924
19251927
1929—1939
De loft is grijs
it lanskip wyt,
In skyltsje iis,
in kristaltapyt.
Mar koart fan dür
Smetleaze toai
makket de natür
sa frcdich moai
Brekt ’t sintsje troch
’t rymsulver jow+
yn in ommesjoch
de glans fan goud.
In swider priel
sil nearne sjoen.
len wankele striel
dy’t mearkes tsjoent.
Abonnementsprijs f 3,75 p. kwartaal
(bij vooruitbetaling)
Giro 887926
Bolswards Nieuwsblad
MEI GREATE WURGEN DOST
I IN NEAT OP!
Ut de hiele diskussy oer it probleem
fan de oerskotten oan bipaelde agra-
r; ke produkten is winlik mar in byt-
sje oerbleaun, dat ütfierber is. Alder-
e u’st soe troch hegere fleisprizen of pre-
my's oan mesters it oergean fan mel
ken op mesten oanmoedige wurde kin
ne. Dêr sit men nou oer gear, mei as
gefolg dat de nofteren keallen op it he-
d n slim djür binne. Hoefolle dit bi-
sykjen soulaes jaen sil oan de suvel
moat men ófwachtsje. Fêst stiet wol,
dat it net genöch wêze sil. En dan bliuwt
noch in twadde mooglikhe't iepen, dy’t
woi helpe sil en dat is it lan oan de
boeren üntnimme en bistimme foar hwat
oars. Üntnimme is winlik net it goede
wurd, ik hie better sizze kind fan óf-
keapjen, hwant dat is de bidoeling. Lit
üs dat ris bisjen.
Neffens it plan fan de Jeropeeske kom-
misje moat fan de sawntich miljoen hek-
tares yn de kommende tsien jier fiif
miljoen fordwine.
De earste fraech is: hwer moat dat bar
re. Neffens de opset soe de produksje
yn it EEG-gebiet dér binammen plak
fine moatte, hwer’t de natuerlike en
minsklike faktoaren it gunstichst wiene.
Ommers, dat wie foar allegear winst.
Dizze gunstige gebieten kinne it goed-
keapst produsearre en bringe dus foar-
diel oan it hiele gebiet. Nim nou ris
de molke. Mei de bisteande molkpriis
kinne de Fryske boeren reedlik üt, mar
yn Frankryk, hwer't hja mear foar de
kilo barre, skreauwe hja moart en bran
en drige hja mei alle soarten fan gewelt
as dy molkpriis net in stik omheech
giet. De fierst to lytse bidriuwkes, de
grounaerd, de minsklike kwaliteiten en
organisaesjetokoarten binne derfan de
oarsaek. Hwer moat nou ynkrompen
wurde? Op de effisiënte bidriuwen mei
tige produktive kij of yn de minstünt-
wikkele gebieten fan de EEG?
Moat de EEG lanbou op de béste grou-
nen, mei optimale produksje foarwaer-
den en fikse bidriuwsgreate fierd wur
de of net. Seit men ja, dan sil men nei-
gean moatte, hwer’t de lanbou it djürst
produseart en binammen dy hoeken in
oare bistimming jaen. Dat is in alge-
mien bilang.
Dêr is noch in twadde kwestje. Men is
In blanke wrald
fol sulvesrreach
fan jong en aid
glinsteret it each.
De beammen toar,
mei stil fortoan,
sieret elk fan har,
in blanke kroan.
Elk minske tinkt
hwat wünder-fraei.
Gods skepping blikt,
lyk de earste dei.
wel in het geheugen liggen zijn die van
meester Walda (1882—’88), J. W. Schef
fer (18881908), L. Reidsma (1908
1920), P. Noordmans (1920—1930), A.
de Boer (19301956). G. Warnar, Eij-
zinga en Risselade. Aan deze meesters
heeft de kerk veel te danken gehad,
zij het dan niet als kloksmeerders, enz,
maar als ouderling, diaken of kerk-
I voogd. Vandaar, dat wij ze even moes-
ten noemen.
40 jaar iets aan gedaan. Maar de archi
tect verklaarde, dat er geen gevaar voor
omvallen bestond. De muren waren dik
en men bouwde in de middeleeuwen so
iled. Volgens de monumentenlijst van de
bouw van het aan Johannes de Doper
gebouwde kerkgebouw plaats hebben ge
had omstreeks 1300. De toren zou iets
jonger zijn. Op grond van resten tuf
steen en onmiskenbaar Romaanse trek
ken achten wij dit „omstreeks” eerder
voor dan na 1300. Immers omstreeks
12501280 ging men over op baksteen
en begon ook de Gothiek zijn intrede te
doen. Vooral de toren is in de loop der
jaren opgelapt en niet meer in oor
spronkelijke staat. De „tempeltjes” (d.i.
de uitstekels aan de zadeldaktorenont
breken vrijwel of zijn althans rudimen
tair, terwijl deze juist bij een aan een
mannelijke heilige gewijde toren wel
voorkwamen. Op oude prenten zijn ze
echter duidelijk te zien. Het z.g. Noor
mannenpoortje, dat overigens niets met
de Noormannen heeft uit te staan, maar
óf een noorddeur was, óf de toegang
tot de sacristie (die in dat geval ver
dwenen is) is in de voegen van de „Ai
de Friezen” in de noordmuur nog wel
terug te vinden. Beter ziet men dit la
ge deurtje aan de binnenkant, waar ter
plaatse een nis is uigespaard. Ook aan
de ramen zal in de loop der jaren wel
iets zijn gedaan. Merkwaardig, dat ze
verre van symetrisch zijn geplaatst. Par-
rega had in het verre verleden behalve
een pastoor ook een vicaris. De pastoor
verdiende 100 goudgulden f 1,40) per
jaar, de vicaris 80 goudguldens.
Door de kerkelijke omwenteling van 1580
gingen het kerkgebouw over in handen
van aanhangers van de „nlje lere”, al
bleef juist in deze streek een groot ge
deelte van de bevolking trouw aan de
Roomse kerk of keerde later hiertoe te
rug, toen er weer clandestien de mis
werd bediend te Hieslum, Tjerkwerd en
Blauwhuis. Niet ieder dorp kreeg een
eigen predikant. Er kwamen veel combi
naties tot stand. Zo kregen Parrega, Ded-
gum en Hieslum samen één predikant.
Deze situatie heeft niet lang geduurd. In
1617 werd Greonterp bij Parrega ge
voegd en kwam Dedgum bij Tjerkwerd.
Wat de predikanten betreft, die Parre
ga c.a. hebben gediend het volgende:
De oudst bekende naam is die van Pie
ter Monckes, die in 1602 te Parrega over
leed. Het zou niet de enige herder en
leraar zijn, die te Parrega zijn graf zou
vinden, zoals ook de verschillende zer
ken getuigen, die men nu in het open
gewerkte koor een erenlaatsje heeft ge
geven. De predikantelijst wordt dan
voortgezet als volgt:
.-1602 Pieter Monckes.
16041614 Henz Flaminius.
16151617 Joh. Gerardi Besten.
16171650 Menso Sibrandi (d.i. Menze,
zoon van Sybren. De Friese namen wer
den voorheen vaak een Latijns cachet
gegeven. Hij stond te Parrega dus 33
jaar en ligt in de kerk begraven. Hij
werd opgevolgd door zijn zoon).
1651'1678 Livius Mensonides oftewel
Liuwe zoon van Menze. Hier zien we de
familienaam Mensonides ontstaan die
Twee bekende figuren nemen op 19 de
cember afscheid van de provincie: ir. B.
Volbeda, hoafdingenieur-adjunctdirec-
teur van de Provinciale Waterstaat, die
m.i.v. januari a.s. werd benoemd bij de
Nederlandsche Heide Mij. te Arnhem en
de heer J. Anema, kamerbewaarder-chef
bode, die op 4 december 65 jaar werd
en met pensioen gaat.
’s Middags van 16 tot 17.30 uur is er
gelegenheid om afscheid te nemen van
de heer Anema, die van 1925 tot 1956
bij de politie heeft gediend o.a. te Dok-
kum en Bolsward. Hij trad op 2 mei
1956 in dienst van de provincie als bo
de eerste klas en werd op 1 maart ’65
kamerbewaarder-chef bode.
Hij wordt als kamerbewaarder opgevolgd
door bode P. Visser, terwijl concierge
M. v. d. Meer tevens chef bode wordt.
visserdorp werd Parrega een greide-
dorp. De Parregaster meer, Suyrmeer,
Ypenbuyrmeer, Horase (of Horse), Jous-
terpermeer, Uylckemeer, Hieslumermeer,
het is alles verleden tijd. Slechts hier
en daar leeft een naam nog voort. De
strijd tegen het water is evenwel niet
van de laatste eeuwen. Reeds voor het
jaar 1000 werden terpen opgeworpen,
waar rondom de daarop verrezen kapel
letjes dorpen als Parrega, Hieslum en
Greonterp ontstonden. Hieslum wordt
reeds in 855 genoemd, n.l. in de lijst
van bezittingen van het klooster Werden
in Duitsland. Folckerus van Hieslum
schonk het klooster toen 20 koegras.
Later wordt Epaurega (is Parrega) ge
noemd als behorend tot het dekanaat
Bolsward. Met de naam van het huidi
ge Parrega is in de loop der jaren raar
omgesprongen. Behalve van Epanre-
ga, lezen we ook van Exangia, Pagoen,
Panderga enz.
Werd de prachtige zadeldaktoren van
Hieslum door een modegril gesloopt, het
fraaie kerkje van Greonterp afgebroken,
kerk en toren van Parrega bleven wat
ze waren, ook al zijn hier wel lidte
kens door de tijd achter gelaten.
Schotanus vermeldt in het midden van
de 16e eeuw al „den dicker stompen
tooren”. De klok dateert waarschijnlijk
ook uit de 16e eeuw. Hij heeft gothische
letters en vermeldt de namen van Heer
Arent, Heer Harma, Heer Jarich Tjal-
longs en Eelcke Douwes. De naam van
de klok was Johannes. Daar er in 1543
een pastoor Arent in Parrega werkzaam
was (het was nog voor de reformatie)
zal deze, volgens Algra in „De historie
gaat door het eigen dorp”, waaraan we
verschillende gegevens ontlenen, het luid-
intrument wel hebben ingewijd. De klok
heeft de laatste oorlog overleefd.
In 1900 werd van de oude grijze toren
gezegd, dat hij een stiefkind was, want
de gemeente Wonseradeel had er in geen
Verschijnt in: Bolsward, Baarderadeel, Hennaarderadeel, Hindeloopen, Wonseradeel, Workum en
drok dwaende de EEG üt to wreidzjen,
mei Ingelan en de Noarse lannen. Hoe
komt it dan to lizzen.
De léste tiid binne der ek wer hiel hwat
deskundigen, dy’t sizze, dat de taname
fan it minskdom folie hurder giet as de
produksje fan de l&nbou. Hja sizze, dat
er oer de hiele wrald in tokoart driget.
Ik kin dat net bioardielje, mar it bin
ne net de earste de béste, dy’t dat siz
ze.
Moat men dat ek yn it each hfilde?
Nederlan hat jierren hawn. dat hja troch
Ontginnen en ynpolderjen in jierliks oer-
skof hie oan lanbougroun, dat wie yn
de earste 10 jier nei de oarloch. Mar
dat is hurd foroare. Wy sille ticht by
hüs bliuwe en sjen nei de sifers fan de
noardlike provinsjes.
Lanoan winst:
Fryslan Grinslan Drinte
7325 HA
2922 HA
936 HA
Later klom dit aantal volgens Van Al-
phen tot plm. 600 zielen, maar door de
ontvolking van het platteland is het aan
tal de laatste jaren dalende.
De doleantie heeft ook Parrega niet ge
heel onberoerd gelaten, maar zoals ge
zegd tot een eigen kerk is het niet ge
komen. Op 10 okt. 1891 werd te Tjerk
werd 'n dolerende kerk geïnstutieerd. Het
notulenboek vermeldt echter als le bij
eenkomst 1 april 1892 ten huize van
O. de Roos te Oudega, waarbij ook ou
derling S. S. de Vries en diaken H. de
Witte uit Tjerkwerd aanwezig waren.
In een schuur werden op 29 mei 1892
dus kort na de instituering 9 kinderen te
gelijk gedoopt. „Van een der negen, toen
4 jaar cud, vernam ik, dat ze toen bang
geweest was voor het vee, dat naast de
ruimte, waarin de dienst gehouden werd,
lawaai maakte.” vertelde later ds. Schel
haas. Als bijzonderheid vermeldde hij
ook, hoe de grensscheiding tussen de
gereformeerde kerken van Workum en
Tjerkwerd plaats vond. Een paar clas-
sisdominees zijn vanuit Tjerkwerd naar
Workum gelopen en hebben op die wijze
uitgemeten, waar de helft was. Parre
ga raakte hierbij tussen wal en schip.
De gereformeerden hebben dus te Par
rega geen eigen dak boven het hoofd.
Ditzelfde geldt voor de rooms-katholie-
ken, die wat het aantal betreft vrij con
stant blijven. Zo vermelden de heren Ol-
denhof en Ydema dat Parrega in 1849
12 pct. R.K. inwoners telde en in 1950
11 pet. Ter vergelijking: In Tjerkwerd
steeg dit aantal van 19 pet. tot 21 pet.,
in Dedgum daalde het van 62 pet. tot
14 pet., in Hieslum van 38 pet tot 11'
pet. en in Greonterp van 100 pet. tot
92 pet.
Wie kerk zegt, zegt in de dorpsgeschie
denis ook school. Kerk en school waren
met vele banden verbonden. Zo bekleed
de de dorpsschoolmeester veelal het ne
venberoep van voorzanger, organist soms
ook dat van klokluider en grafdelver.
Daarom besluiten we met een kort stuk
je schoolgeschiedenis.
Parrega had in 1613 al een schoolmees
ter Suurdt Eutes geheten. Van 1623
1653 was dit Sipke Sipkes. Dan vol
gen er verschillende schoolmeesters uit
het geslacht Schotanus Steringa. Van
17081740 was dit b.v. Frans, hierna
tot 1772 zijn zoon Gerardus. Watze At
zes schoolmeesterde van 17721803. Hij
verdiende 52 per jaar, maar had dan ook
de inkomsten van 8 pondemaat land en
kreeg een donatie voor het kloksmeren,
kerkhofmaaien en andere bijverdiensten.
Van 18441882 leerde de jeugd bij mees
ter M. Germeraad. Hij had een 5065
leerlingen in de zomer de meesten. Meest
al was dit op het platteland anders,
daar veel kinderen in de zomer thuis
moesten helpen. Maar in het waterrij
ke gebied rond Parrega konden heel wat
kinderen de school des winters moei
lijk bereiken. Ook meester G. R. de
Groot voedde een hele generatie op. Hij
stond te Parrega van 18821920. In zijn
tijd ging de school achteruit, omdat er
een christelijke school naast was ge
komen. Al de genoemde onderwijzers
waren n.l. van de openbare school. De
christelijke school dateert van 1876. Het
laatste hoofd van de openbare school
was meester U. Donia, die tot de ophef
fing in 1927 dienst heeft gedaan.
Eens overkwam het een Parregaster
schoolmeester, dat hij door de classis
werd vermaand, omdat hij het te licht
opnam met het zingen en leren in de
kerk.
Het salaris van de eerste christelijke
onderwijzer was f 800 per jaar. De school
zelf werd gebouwd voor f 1116,25 door
een Parregaster timmerman. Vooral ds.
Harders heeft veel voor de school ge-
509
199
18
Hjirüt docht bliken, dat büten de Yssel-
marpolders de lanoanwinning sa goed as
stil stiet. Mar hwat net stil stiet, mar
alle jierren tanimt, dat is de lanünttrek-
king foar wegenbou, wenningen, sport-
fjilden, fabriken, natuer- en lanskips-
biskerming ensfh.
Yn de boppeneamde trije provinsjes is
dat folie minder as yn oare kontreijen,
mar sjoch ris nei dizze sifers:
Lanforlies:
Fryslan Grinslan Drinte
913 HA
769 HA
1582 HA
Tige düdlik litte de feiten sjen, dat lan-
De kerk van Parrega. Dat is thans de
hervormde kerk, want Parrega is een
van de weinige dorpen in onze provin
cie waar men kan spreken van „de”
kerk. Niet, dat er enkel hervormden in
Parrega wonen al zijn ze er wel ver
in de meerderheid. Niet ook dat „de”
kerk altijd die van de hervormden is
geweest. De kerkgeschiedenis heeft ook
dit dorp niet onberoerd gelaten. Maar
tot stichter van meer kerkgebouwen zo
als in het veel kleinere Allingawier, Pi-
aam enz. is het niet gekomen. Maar al
was er dan maar één kerk, deze raak
te allengs in verval. Niet minder was
dit het geval met de toren, maar dit
is een hoofdstuk apart, want de toren
is eigendom van de burgerlijke gemeen
te Wonseradeel. Men is in Parrega niet
bij de pakken en puinhopen gaan neer
zitten en zo ontvingen wij de medede
ling, dat vrijdag 19 december a.s. ’s mid
dags om 1.30 uur de kerk die lange tijd
onttrokken is geweest aan de eredienst,
weer in gebruik zal worden genomen.
De uitnodiging gaat vergezeld van een
gedicht, luidende:
Door liefde voor de kerk
Veel vrijwilligerswerk,
Grote offervaardigheid,
Toewijding en trouw
worde dit Godsgebouw
Weer hersteld, ingewijd.
Deze weer in gebruikneming is voor
ons gerede aanleiding hier iets uit de
geschiedenis van Parrega, met name uit
dievan de plaatselijke kerkgeschiedenis
te vertellen. Het vormt ’n verkorte weer
gave van een lezing, die onlangs in een
gemeenteavond aan alt onderwerp werd
gewijd.
Parrega, zoals het dorp nu heet, ligt in
de Zuidoostelijke uithoek van Wonsera-
deel. Een blik op oude kaarten leert al
spoedig, dat er voorheen veel meer wa
ter was dan thans. Verschillende poelen
en plassen zijn drooggemaakt en van een
ook nu nog wel in onze omgeving voor
komt b.v. te Bolsward, Longerhou en
Comwerd. Ook hij bleef tot zijn dood
en wel gedurende 27 jaar predikant te
Parrega. Hierop volgt een groot aantal
predikanten dat slechts korte tijd te Par-
re verbleef.
1680—1684 Michael Wisman.
16861690 Petrus Jorna. Hij overleed
na 4 jaar predikant geweest te zijn op
25-jarige leeftijd!
16921723 Nic. Dublinga. Ook hij over
leed te Parrega.
1724-1735 Com. T. Oanter Visscher.
17351743 Bouritius Heineman.
17441748 Henz. Peresonius.
17481755 Hector Murray
17551768 Taco Tadema
17681786 Mollerus Couperus.
Hij ging van Parrega naar Malakka,
waar hij al spoedig is overleden.
1787-—1789 Jillardus Peomnga.
17891835 Herm. Cannegieter.
Na een volbrachte diensttijd van 46 jaar
ging hij te Parrega met emeritaat.
18351840 Dominicus Cannegieter. In
dien dit een zoon zou zijn van de vori
ge predikant, wat wel waarschijnlijk is,
zou dit reeds de tweede maal zijn, dat
de zoon de vader opvol gde.
18401873 Simon Zandstra. Ook hij
overleed (na 33-jarige predikantsschap
te Parrega.
18741893 W. H. Groeneveld Harders.
Hij was na een reeks „verlichte” her
ders de eerste rechtszinnige predikant te
Parrega in deze eeuw.
1893—1897 G. J. Antink.
18981906 D. Eringa, kleinzoon van
hij
oanwinning hurd minder wurdt, wylst de
lanünttrekking al mar hurder tanimt. By
oare provinsjes giet dat noch folie hur
der. Sa waerd yn Noard-Braban fan
19601965 oanwoun troch Ontginning
536 ha wylst yn deselde jierren 6391
ha oan de lanbou üntnomd waerd foar
net-agraryske bistimming.
Hiene wy de Ysselmarpolders net, dan
gie it hurd efterüt. Mar ek mei de pol
ders derby kinne wy net lyk halde. Un-
danks de oanwinst fan 16.226 ha nij lan
yn de jierren 60-65 yn de Ysselmar sak
ken wy net minder as 13.611 ha omt yn
dy jierren net minder as 33.248 ha oan
de lanbou ünttrutsen waerd.
En hwa’t nou om him hinne sjocht,
hjir om de stèd of by Snits of yn Mak-
kum of yn de Jouwer, om fan Drach
ten net to praten, dy wit, dat dy lanünt-
trekking al mar hurder trochgiet. By de
ruilforkaveling wurde mear en mear net-
agraryske bistimmingen tapast, it Frys
ke Gea keapet hiele hoeken op, Steats-
bosbihear giet deselde wei en de pro-
vinsje is foar de rekreaesje ek drok
dwaende mei oankeapen.
Lans dizze wegen wurdt yn Nederlan,
ek sünder opsetlike Mansholtplannen fan
jier ta jier mear lan oan de boer ünt-
lutsen. It wurd en de died is nou oan
de oare EEG-partners om deselde wei op
to gean. En dan lyk as wy mei eigen
jild en net op kosten fan üs, dy’t har
part al dien en seis bitelle hawwe.
Litte de partners har greate wurden
earst mar ris wier meitsje, by üs slt de daan. Hij was het ook die de feestrede
gong der al aerdich yn. I hield. De school staitte met 47 leerlin-
Tj. de J. °r>n. Het eerste schoolhoofd was de heer
j A e l;a..;_;i cl'; n.J
In bem wurdt great as it ophaldt
to freegjen, hwer’t er weikomt en
bigjint to wegerjen to fortellen,
hwer’t er hinne giet.
D. Eringa,
Jan Piers Eringa van Edens. Ook
overleed in Parrega.
19071901 C. P. Boorsma.
1910—1914 J. Nauta.
P. J. Peterse.
J. C. H. Romljn.
O. Groenewoud.
J. A. Tammens.
1940—1947 C. C. H. de Loot.
1947—1962 T. J. Drenth
19621969 B. Riemersma
1969heden D. Nieuwenhuis.
In 1847 telde de gemeente 280 zielen.
