De 19e-eeuwse Kerkelijke bouw-
Nederland
kunst
m
Gahe SKroar
Veelgesmade Neo-gotiek belangrijker
dan u dachl
Eed
Zilveren filmpjes
Een goede raad
llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll
Illlllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll
- - -|
Fan stêd en lan
r
te
STREEKBLAD VOOR WEST* EN ZUIDWEST FRIESLAND
.e'.
I*
r d
3
V ik
DINSDAG 14 NOVEMBER 1972
111e JAARGANG No. 89
Neogotiek
v. d. W.
Monument of niet?
2e week nov. 1947
Pierre Cuypers
40-jarig zakenjubileum F. K. Mobach.
Méér waarden
Kwetsbaar
Loden last
•Wf
Aantrekkelijk
Hwat hat
üs hjoed to sizzen
Belangrijk boekwerk
Drs. H. P. R. Rosenberg, wetenschappe-
DE BOER EN DE BTW
Nimmen is sa aid, dat er net winsket in
jier langer to libjen.
Er is in de laatste vijf en twintig jaar nog al wat veranderd in de
kerken, in veel opzichten. Maar voor een zeer groot aantal katholie
ke kerken (kerkgebouwen) geldt dit wel heel letterlijk. Na de oorlog
ging men anders denken over het vieren van de liturgie en over de
sfeer die een kerk van binnen moest hebben: sober en rustig, met
zo weinig mogelijk voorwerpen die de aandacht van het belang
rijkste af konden leiden. Heel wat interieurs van katholieke kerken
kerken zijn de laatste jaren vanwege de nieuwe inzichten „gezui
verd”.
Advertentieprijs: 20 ct. per mm.
Ingez. mededelingen dubbel tarief
Contractprijs op aanvraag
Abonnementsprijs f 7,15 p. kwartaal
(bij vooruitbetaling)
Giro 887926
exploitatie en onderhoud, die er tegen
woordig niet om liegen onevenredig
zwaar gaan draken op een kleiner wor
dende gemeente of parochie.
Behalve de last van het ziware verkeer,
waardoor' veel lostrilt, begint ook aan
tasting door luchtverontreiniging, die de
bouwmaterialen sneller doet vervallen,
een belangrijke rol te spelen. In veel ste
den heeft men al door de nood gedwon
gen besloten een of meer kerken te slui
ten, wat in de praktijk nogal eens het
begin is van verwaarlozing van het ge
bouw - een proces dat bijna altijd uit
mondt in afbraak, men denke aan de
pas gesloopte Koninginnekerk in Rotter
dam en de Koepelkerk te Amsterdam.
Bouwgrond in de binnenstad is nog
steeds een schaars artikel, zodat de ver
koop van een kerk nog wel eens een fi
nancieel aantrekkelijke zaak wil zijn. En
een gemeente heeft als hij wil functio
neren, geld nodig.
Sinds de vorige eeuw waren ze veelal
gestoffeerd met kleurige altaren, wand
schilderingen, glas-in-lood ramen en tal
rijke bont beschilderde beelden, na de
„modernisering” waren ze veranderd in
ruimten met erg weinig kleur, weinig
symbolen, en niet zelden kwam voor het
rijke 19de-eeuwse altaar eeh eenvoudig
tafelaitaar in de plaats - de erfenis van
het verleden werdl als een belemmering
voor eigentijdse geloofsbeleving gevoeld.
Veel kerkelijke kunst moet door deze
moderniseringen (door sommigen wat
wrang „de tweede beeldenstorm” ge
noemd) verloren gegaan rijn - hoeveel
weet niemand, want het is niet bekend
hoeveel er geweest is en evenmin wat
nog aanwezig is. Een intensieve inven-
taniatie die momenteel nog in volle gang
is, moet aan de onzekere situatie een
eind maken.
de grote restauratiebeurt wel gekomen.
Voorheen en thans
Er zijn nog twee onderdelen van het
boek die uitermate aantrekkelijk zijn.
Het eerste is een register van architec
ten, waarin soms vrij uitvoerig hun op
leiding, werk en de literatuur waar over
hen geschreven wordt, opgesomd wordt
- tot nu toe het enige register van deze
omvang. Het tweede is het grote aantal
afbeeldingen (208) van de belangrijkste
en meest karakteristieke kerken uit de
vorige eeuw. Het formaat is niet erg
groot maar beslist voldoende duidelijk.
Bij elke foto behoort een korte beschrij
ving van de kerk en bouwgeschiedenis.
De prijs van dit belangrijke boek is be
slist niet te hoog: 25,-.
Van mevr. J. W. van der Heide-Bosma,
81 Loongana Ave uit Glenroy (Vic.) 3046:
ontvingen we geruime tijd geleden een
sympathieke brief, die we hier graag nog
eens memoreren. Mevr, van der Heide -
zelf oud Bolswarder (ze is de 2e dochter
van wijlen Minne Bosma, Hoogstraat)
schreef ons:
Drs. H. P. R. Rosenberg - De 19e-
eeuwse kerkelijke bouwkunst in Ne
derland. Uitgave Staatsuitgeverij ’s-
Gravenhage 1972.
Verschijnt
DINSDAGS en VRIJDAGS
Ultg. A. J. OSINGA n.v., Bolsward
Administratie- en Redactie-adress
Marktstraat 13 - Postbus 5
Tel. 2044 - Na 18.30 uur 2660 of 2335
(05157)
Aan deze stijl, en aan de belangrijkste
vertegenwoordiger ervan, Pierre Cuy
pers, besteedt het boek ruime aandacht.
De rol die deze architect gespeeld heeft
voor de uitbreiding en de verbreiding
van de technische kennis van zowel ar
chitecten als bouwvakkers, voor de ont
wikkeling van de kunstnijverheid en de-
koratiekunst, voor de monumentenzorg
en voor de emancipatie van de katho
lieken, is niet gemakkelijk te onder
schatten. Het is een verdienste van het
boek dat het veel citaten bevat van
bouwmeesters en hun critici zelf - cita
ten geven soms even duidelijk een tijds
beeld als een foto.
Bolswards Nieuwsblad
Verschijnt in: Bolsward, Baarderadeel, Hennaarderadeel, Hindeloopen, Wonseradeel, Workum en Wymbritseradeel,
de oanlieding ta strideraesje, oft it oer-
heveljen fan de 14 nei de 4 as korrek-
sjemiddel noch wol effektyf is. As dat
net it gefal is, sil elke BTW wiziging
trochwurkje en ta ünbillikheden liede.
Dit léste waerd wer actueel, doe’t it re-
gear yn har bilêsting plannen in BTW-
forheging opnaem fan 14 oant 16’/o en
fan 4 oant 5°/o.
Om de lanbouregeling net yn gefaer to
bringen, hat it kabinet bystjürd troch de
lanbouwurktugen ünder it legere taryf te
bringen. De boer like dêrmei wer fei-
lich steld oant de bütewacht forset oan-
tekene tsjin it 4 °/o taryf. Ommers, de
kosten fan it libbensünderhald soene
wer opfierd wurde, as dy 4’/o foar de
earste libbensbihoeften fan 4 op 5
brocht wurde soene. Dy krityk wie op
himsels wol tor joch te, mar brocht op’en
nij in konfliksitewaesje op agrarysk mêd.
Ommers soe it 14 °/o taryf omheech gean
nei 16 °/o, wylst it 4 sa bliuwe soe, dan
koste dat de boeren wer in slompe jild.
Hja moasten ommers dan seis meat bitel-
je, mar barden gjin sint mear yn. Lyk-
wols is der nou hwat op foun. De boer
kriget foar syn lanbouprodukten gjin 4,
mar noch krekt 1/4 °/o mear. De ófnim-
mers, almeast de forwurkjende agrarys-
ke yndustry, bitellet dit BTW-ekstraet-
sje, mar kin dan ek in hegere foardruk
by de fiscus yn rekken bringe. Al mei al
is de roede fan it gat en kriget de boer
in pleister op ’e bilêstingwoune.
It wie fanseis it goed rjocht fan de kon-
sumint om tsjin de hegere BTW to pro-
testearjen. Gjin boer, dy’t der tsjin igge-
wearje sil, salang ’t hy mar syn stikje
tsiis en skinke op bólle kriget, hwant as
is agrarysk ynkommen op ünreedlike
manear oanfretten wurdt, komme de
boeren yn it gewear en ek dat is reedlik.
De bui is ditkear oerdreatna, mar it Lan-
bouskip hie it sein ek op read set. Mar
goed ek, al is it altyd net bigrepen.
fan de dakken. Foar de hüsfrou kaem it
wer slim oan, de konsumint stie op syn
efterste fuotten. Hwerom woe de boer
dy 4°/o nou winliken omheech ha?
Koart sein komt it hjir op del: In great
part fan de oerheitsynkomsten komt fan
de saneamde yndirekte bilêstings. Alles
oan guod en tsjinsten binne yn üs lan
mei BTW biswierre. Oant nou ta wiene
der trije tariven: 14, 4, en 0 °/o. As im-
men in produkt keapet moat er dêroer-
hinne BTW bitelje. Forkeapet men in
produkt, dan kriget men der ek BTW
oerhinne. Keap en forkeap binne activi
teiten yn de hannelssektor en lizze yn de
sfear fan de (hannels)-ündernimmer.
Yn dy sfear keapet men produkten of
produksjemiddels), foeget dêrre troch
bi- of forwurking wearde oan ta, for
keapet dy dan wer djürder. By de om-
set (foarhinne waerd der omsetbilêsting
oer bitelle) wurdt de wearde dus greater,
mei oare wurden: der is wearde oan ta-
foege. Dêrfandinne de namme fan de bi
lêsting nou sünt inkelde jierren BTW,
Bilêsting Tafoege Wearde.
De ündernimmer bitellet by oankeap
fan syn produkt of produksjemiddel(s)
dus BTW, de saneamde foardruk, en
üntfangt wer BTW by it ófleverjen fan
it einprodukt. It forskil tusken dy twa,
it bitelle en it üntfongen bidrach, wurdt
forrekkene mei de fiscus, de bilêstings-
tsjinst dus. De konsumint seis hat yn de
BTW-sfear dus gjin releasje mei de fis
cus, hy bitelje allinne mar de BTW, dy’t
yn it einprodukt forrekkene sit. As de
pomphalder, dy’t jo benzine tanke hat,
freget: Mei of sünder BTW? en jo sizze
Sünder! wol dat net sizze, dat jo it dan
net hoege to biteljen, mar dat it net
apart oanjown komt to stean. Allinne as
jo sakeman binne, kinne jo op sakereis
(dy’t jou produkt wer djürder makket,
it dus tafoege wearde jowt) better sizze:
Mei! Jo kinne dan dy BTW letter wer
forrekkenje.
produsinten
moatte mear produksjemiddels oanskaf-
fe as har kollega’s yn in oare sektor.
Neam b.g. de glêskultuer, dér komme
mear omballingen by as de fetweiderij.
Om oan de toulükerij in ein to meitsjen
binne ünderskate produkten oerhevele
fan it normale 14 taryf nei dat fan
4 »/o, dit om de üntfongen en to biteljen
BTW wer hwat yn balans to bringen. Dit
jowt fansels wol konsekwinsjes. Hieltyd
as it regear de BTW wer op ’e helling
nimt, moat men der op fortocht wêze
dat it tusken de foardruk en de üntfon
gen BTW yn it lykwicht bliuwt. It is
foar de politike en ekonomyske spesir-
listen hieltyd wer de fraech, siz mar net
Het is onderhand gebleken dat de ker
ken die in de vorige eeuw gebouwd wer
den bij deze gang van zaken het meest
kwetsbaar zijn. Na honderd jaar is nu
Het is bij de inboedel van de kerken niet
gebleven. De laatste tijd is een nog
steeds groeiend aantal kerken, zowel
Heilige Geest (boven de gracht tussen
de Kapel en Broerestraat) is reeds lang
wijlen.
De voormalige gereformeerde kerk aan
de Wipstraat (thans plantsoen naast het
stadhuis) is eveneens verdwenen, een
andere eerdere gereformeerde kerk is
thans confectiefabriek „De Hoop” .ter
wijl ook de Broerekerk sinds jaar en dag
niet meer wordt gebruikt. Voorts zijn er
nog restanten van de eerdere Synagoge
en verschillende evangelisatiegebouwen,
waarin ook voorheen werd gepreekt. Uit
deze opsomming blijkt, dat Bolsward de
indruk geeft „alleszins godsdienstig” te
BTW! Dat mocht wol de ófkoarting wê
ze fan Better To Witten, hwant hoewolt
elk dy magyske letters hieltyd wer tsjin
komt, hat it der wol oan, as der frege
wurdt nei de bitsjutting dêrfan. Foaf üs
in reden, der ris efkes by stil to stean,
binammen, nou’t de boer yn ’e knipe
drige to reitsjen.
Der sit sünt de léste tiid aerdich libben
yn de nasjonale en politike brouwerij.
Der wurdt hiel hwat oereide yn de po
litike debatten. Men soe der wurch fan
wurde en guon binne dat ek al. Slim
wurd slach mar oer. Men moat de holle
der ek wol goed by halde om alles nei-
komme te kinnen. De ien hie it oer BTW
omheech, in oaren oer hege BTW noch
heger, in tredden woe de lege BTW he-
ger, wer in oar dy gelyk bliuwe litte.
De boer wie ornaris pleitbisoarger foar
forheging fan de 4 °/o BTW. Der is fül
foar pleite, it Lanbouskip skreaude it
katholieke als protestantse, een loden
last uit het verleden geworden. De bin
nensteden ontvolken, de kerken worden
daar door steeds minder mensen ge
bruikt. Het gevolg is dat de kosten van
Omdat er dan toch veel geld op tafel
moet komen, staat men voor de keus:
restaureren of de oude kerk vervangen
door een nieuwe, die waarschijnlijk ge-
miakkelijker te verwarmen, lichter en
moderner is, en waarvan de pastorie
misschien meer comfort biedt en minder
overtollige ruimte - pastoors en predi
kanten hebben tegenwoordig niet meer
zoveel personeel als vroeger. Het pro
bleem van restauratie of nieuwbouw
komt bij kerken die ouder dan de 19e
eeuw rijn, niet voor: ze worden be
schermd door de monumentenwet, zodat
ze niet gesloopt mogen worden.
Det tweede, de z.g. stukadoorsgotiek, is
de overgang naar de stijl die voor de
ontwikkeling van de bouwkunst in de
vorige èn in onze eeuw vruchtbaar is
geweest: de neo-gotiek. De term „stuka-
doorsgotiek” is een geuzennaam, aan
gezien men hem vroeger alleen maar
spottend en denigrerend gebruikte. Hij
is ontleend aan het feit dat het uiterlijk
en het innerlijk van het gebouw vooral
gestalte kreeg door stukadoors, die met
latjes, riet en pleisterspecie op een kuns
tige manier stenen gewelven, marmeren
zuilen en nissen wisten na te bootsen.
Het is vooral déze periode, die maar
kort duurde en betrekkelijk weinig be
tekenis heeft, die er altijd voor gezorgd
heeft dat de bouwkunst uit de vorige
eeuw in z’n geheel een slechte naam
kreeg. De belangrijkste mijlpaal volgt
hierna, de neo-gotiek.
Yn it generael falie de measte tsjinsten
en it measte guod en ünder it saneamde
normale 14% taryf lykwols ynsafier pro
dukten foarsjugge yn üs earste libbens
bihoeften, is dit ornaris 4 °/o. De konsu
mint hat mei it lege taryf in tafaller,
mar de produsint fan dizze bihoeften,
de boer en tünder, krije minder as de
produsinten fan net agraryske produk
ten. Dér komt noch hwat by:
De hiele BTW-affaire freget fan de ün
dernimmer in hiele rompslomp oan ad-
ministraesje en de bannen fan de boer
Steane aimeast noch better nei de gripe
as nei de balpunt. Binammen yn de oa
re EEG lannen kaem der by de boeren
tan dy administraesje net folie op ’e his-
pel, om net to sizzen, dat it almeast in
chaos waerd. It soe hjir by üs wol hinne
brujje ynsafier immen oansletten is by
in sintrale lanbouboekhalding, mar ek
hjirre seach de fiscus it swurk driuwen
en sa kaem it ta in aparte regeling, de
saneamde lanbouregeling. Hjirby giet
men der gemakshalve fan üt, dat de boer
likefolle BTW-bilêsting üntfangt as er
Tominsten as grounprinsipe,
of hy moat
en sa is it
„Deze week het boek ontvangen van
„Bolsward, Bezien en bezongen”. Dit
was zoiets onverwachts en zo een ver
rassing, het maakte me weemoedig, maar
ook weer zo trots dat dat mijn geboorte
plaats was, en waar ijc m’n jeugdtijd heb
doorgebracht. Dit boek zegt zoveel, het
zijn niet alleen het prachtig papier en
de foto’s, het is wat het ons vertelt door
de jaren heen, over de oudheid, de his
torie de liefde en gevoelens zo diep
„foar üs Boalsert”. Van al die mensen
die er geleefd hebben en nog wonen.
Het was geweldig een foto van vader en
moeke daarin te vinden, vader, die zo
van Bolsward hield. Ik vraag me af, of
vader deze boeken nog voor ons heeft
besteld, het zou me niet verwonderen.
Ik dank u voor het zenden van dit boek,
en ik wens dat nog vele boeken de weg
zullen vinden naar de Bolswarders, bui
ten de stad, en vooral in het buitenland
Het zal voor hun, als voor ons een van
de beste geschenken zijn, die ze ooit in
het buitenland hebben ontvangen.
Dank aan allen die er aan meegewerkt
hebben dit boek waar te maken.”
Met het oog op de komende feestdagen
meenden we goed te doen deze tip al
vast door te geven.
Wonseradeel heeft de Makkumerwaard
in erfpacht tot 1 jan. 2000. De raad
wordt voorgesteld de waard in cultuur
te brengen. Tot op heden dient de waard
slechts voor schapenweide.
75-jarig bestaan CMV Ebenhaezer en 75
jarig bestaan CJV Onderzoekt de Schrif
ten. Herdenking in de Broerekerk, on
der leiding van ds. G. D. A. Oskamp.
>k in Bolsward gingen kerken voor
bijl, staan die leeg of kregen een
idere bestemming. Voor de huidige St.
anciscuskerk aan de Dijlakker kende
>lsward b.v. twee Rooms katholieke
erken, waarvan boven is afgebeeld de
iormalige Sint Franciscuskerk, ge
duwd door architect Theodoor Molken-
oer (1847), een voorbeeld van „Stuka-
sorsgotiek”. Deze kerk is thans ver-
1 venen. Vrijdag a.s. hopen wij een foto
le plaatsen van de verbouwde St. Mar-
nuskerk. Van verschillende menniste-
kerken in Bolsward kent en vindt men
zelfs de standplaats niet meer. De „Ka-
pelle der mirakelen”, de kapel van de zijn.
lijk ambtenaar bij de rijksdienst voor
monumentenzorg, heeft met zijn onlangs
verschenen boek De 19de-eeuwse ker
kelijke bouwkunst in Nederland voor het
eerst een uitvoerig geïllustreerd
overricht, geschreven van wat en hoe de
katholieken en de protestanten bouw
den. Hij pleit voor meer begrip voor de
„neo-stijlen”, die bij nadere bestudering
beslist niet altijd een geestloze imitatie
van een oudere bouwstijl blijken te zijn,
maar in veel gevallen laten zien dat de
architect oude vormen en technieken ge
bruikte om iets heel nieuws te schep
pen.
Rosenberg geeft een heldere bespreking
van de mijlpalen op de weg van de bouw
kunst in de vorige eeuw. Van eerste, de
neo-klassicistische stijl, die vooral door
toedoen van Franse en Belgische archi
tecten in Nederland ontstond, zijn nog
maar weinig goede voorbeelden overge
bleven. Friesland heeft er een: de N.H.
kerk in St. Jaeobiparochie.
Behalve een stuk kultuurhistorische
waarde kan een kerkgebouw ook een be
langrijke stedebouwkundige waarde
hebben, het kan een herkenningspunt
van een stad of van een wijk zijn. Door
de Martinikerk is Bolsward al van verre
herkenbaar ,en we kunnen wel zeggen
dat de onmiddellijke omgeving van de
kerk een van de mooiste stukjes stad
is (om te zien).
Het besef dat een negentiende eeuwse
kerk, evengoed als een kerk uit wat
voor tijd dan ook, óók mooi kan zijn, en
óók een belangrijke stedebouwkundige
waarde kan hebben voor de stad en voor
het stadsdeel, is eigenaardig genoeg nog
maar heel kort geleden gekomen. De
belangstelling is snel aan het groeien,
en tegelijk met dié belangstelling groeit
de behoefte meer van dit onderwerp te
weten.
Negentiende eeuwse gebouwen kunnen
sinds kort met die wet ook voor af
braak behoed worden, maar er is een
groot probleem: het is nog te weinig
bekend welk gebouw uit die periode nu
eigenlijk een „monument” genoemd
moet worden en welk niet. Voor een
groot deel is zoiets tamelijk moeiteloos
vast te stellen, maar voor een nog gro
ter deel rijn de meningen verdeeld. Veel
belangen zijn strijdig, en intussen gaat
het slapen door. Op deze manier zijn al
verschillende werkelijk belangrijke ge
bouwen verloren gegaan, gebouwen die
belangrijk waren omdat ze iets lieten
zien van de tijd waarin ze tot stand ge
komen waren, omdat ze toonden hoe
men toen over bouwkunst dacht, hoe
ver men technisch gevorderd was of hoe
men tegen b.v. de godsdienst aankeek.
ütjowt. Tominsten as
hwant der is gjin regeling
wol hwat byskaefd wurde
hjirre ek.
Ommers guon agraryske
Een foto van deze prachtige boerderij
(kop - hals - romp -type) komt voor in
een nieuw verschenen uitgave van het
ministerie van Landbouw over „Aspec
ten van de Nederlandse landbouw.” Ken
nelijk is het een Friese boerderij aan
het torentje te zien, misschien bij Aram,
Itens? Wie van onze lezers kan dit
plaatje thuis brengen?
Korporaal R. H. v. d. Zee, Broerestraat
11 is gedemobiliseerd en wordt met het
m.s. Koba Inter te Rotterdam ver
wacht.
Goudsmid Kramer moderniseerde. De
zaak dateert van 1900, toen de heer H.
Kramer begon in de Hollandiawinkel
aan het Skilwyk.
r
X i
