kracht toenemen
m
of
Foto
de week
van
Man, Man, wat een kollektie!
Nappa en Suède
fiaöeSKroar
IViH Hl iZI I AAI
„Moreel
ondergaan”
Sm
I
Gevaarlijke „Hitler-mode” steekt de
kop op
Kom maar kijken of *t waar is, bij
Distr.-vergadering
Zuivel C.V.A.T.
MODE COMPLEET VOOR VADER EN ZOON
STREEKBLAD VOOR WEST- EN ZUIDWEST FRIESLAND
t-
Hwat hat
I- I
i
112e JAARGANG No. 92
VRIJDAG 16 NOVEMBER 1973
Wymbritseradeel.
Biy bericht
Vredesconferentie in Geneve?
Emigratie
Hitler-mode
Zuid Afrika
Film
üs hjoed to sizzen
Advertentieprijs: 22 ct. per mm.
Ingez mededelingen dubbel tarief
Contractprijs op aanvraag
In het Midden-Oosten is de strijd nadat die zo hevig was opgelaaid weer gedoofd,
maar ondergronds smeult het door. „Het verraad van de Grote Verzoendag,” zo
noemden de Israeli’s de schijnbaar verrassende overval van de Arabieren. Wat
Damascus en Kaïro tot deze bloedige confrontatie heeft gebracht, blijft in nevelen
gehuld. Volgens sommigen is het een poging om Washington en Moskou te dwin
gen de Palestijnse kwestie op te lossen. Beelden van oorlog - ze komen nog dage
lijks op ons televisiescherm. Eergisteren was het nog Indochina. Gisteren zagen
we taferelen uit Chili. Toen was het de strijd om „veilige grenzen” voor de Joodse
staat. Die beelden vervullen ons allen met heftige gevoelens. We kiezen partij -
voor en tegen. We voelen ons ook bedreigd. Op de achtergrond is altijd, nauwe
lijks hoorbaar, de vraag: Wanneer zal het ons treffen? Er is één gemeenschappe
lijke factor in de zo veelzijdige selectie van het onheil dat ons avond aan avond
bereikt door middel van massamedia. Het is het falen van de mensheid. „Ons ver
mogen om mensen met elkaar te verzoenen heeft geen gelijke tred gehouden met
onze middelen oorlog te voeren. Ons vernietingingsvermogen begint onze levens
kunst te overtreffen. Al onze waarden dalen zoals onze geldeenheden hun waar
de verliezen. Zoals een hoogleraar te Oxford eens zei: „Een mensheid die intellec
tueel tot grote hoogte is gestegen, moet ook moreel in kracht toenemen of zij zal
ondergaan.” Dit zijn woorden gesproken bjj het naderen van de tweede wereld
oorlog. Ze zijn nog steeds tragisch actueel.
Verschijnt
DINSDAGS en VRIJDAGS
UI tg. A. J. OSINGA b.v., Bolsward
Administratie- en Redactie-adres:
Marktstraat 13 - Postbus 5
r«L 2044 Na 18.30 uur 2660 of 2335
(05157)
Wehrmacht, zelfs los van de Hitler-par-
tij. De film maakt Hitler los van het his
torische proces, van de tientallen soci
ale, economische en politieke feiten, deels
specifiek Duitse en deels meer algemene,
die hebben geleid tot fascistische regiems
niet alleen in Duitsland, maar ook in Ita
lië, in Spanje en in Portugal. Deze film
wekt de belachelijke indruk dat het fas
cistische Derde rijk is ontstaan door toe
doen van een geestelijk gestoorde, een
psychopaat Deze film desoriënteert
de kijkers en heeft de tendens Hit
ler a-politiek te doen voorkomen.
It kostet minder in goede yndruk to
meitsjen as in minnenien üt to wiskjen.
Abonnementsprijs f 7,50 p. kwartaal
(bjj vooruitbetaling)
Giro 887926
Ingaande 18 november
zullen
HOTEL DE WIJNBERG
Bolsward en RESTAURANT
NYNKE PLEATS
Piaam zondags gesloten zijn.
Dit zolang de autoloze zondag
voortduurt.
Deze maatregel geldt niet voor
de hotelgasten
Bolswards Nieuwsblat
CNEKERPOORT 11 BOLSWARD
boeren, mijnwerkers, ambtenaren en be
oefenaars van vrije beroepen - velen van
hen geboren uit Zuidafrikaanse ouders
- naar de Republiek Zuid-Afrika getrok
ken en in kleiner aantal naar Rhodesië
(vroeger Zuid-Rhodesië) om zich daar
blijvend te vestigen.
Dat dit wel eens tot spanningen aanlei
ding gaf laat zich denken en het zou
ons niet verbazen als we er op de duur
nader mee geconfronteerd zouden wor
den.
Israël zal inmiddels zijn uiterste best
doen om een mislukken van het bestand
in het Midden-Oosten te voorkomen. Het
dringt er daarbij op aan rechtstreeks
vredesonderhandelingen te beginnen zon
der voorwaarden vooraf. Premier Meir
zei maandagmiddag op een persconfe
rentie in Londen: „Wij zijn bereid ons
deel van het akkoord uit te voeren”. Ze
beklemtoonde in dit verband echter dat
de onverwijlde terugzending van de
krijgsgevangenen een uiterst belangrijke
kwesitie is die Israël na aan het hart ligt.
Sterke kritiek rees bij de vertoning van
de film „De laatste tien dagen van Hit
ler”, een Brits-Italiaanse co-produktie,
waarin de beroemde acteur Alec Guin-
nes Hitler als een hysterische psychopaat
uitbeeldt. „Deze film”, aldus wordt de
kritiek samengevat, „maakt Hitler los
van het gehele afschuwelijke nazi-sy-
steem, los van het gehele terroristische
apparaat van S.A. en S.S., van de nazi-
Ook Zuid-Afrika heeft zijn emigratie-
beweging. Deze was ten dele een voort
zetting van de grote uitbreiding vanaf de
Tafelbaai naar het binnenland. Op de
drie fasen van de trek naar het noorden
in Afrika is als vierde fase na 1960 de
Trek Terug naar Zuid-Afrika gevolgd.
De aanleiding was de dekolonisatie of
ontvoogding van Afrikaanse koloniën ge
paard gaande met afrikanisering van be
stuur, ambtenarij, onderwijs en bedrij
ven, grond inbegrepen. Uit Kenya, Tan-
zanië, de voormalige Belgische Kongo en
Zambië (Noord-Rhodesië) zijn blanke
Verschijnt in: Bolsward, Baarderadeel, Hennaarderadeel, Hindeloopen, Wonseradeel, Workum en
Het district Bolsward Zuivel vergaderde
in één der zalen van het Ger. Centrum
te Bolsward. Waren het voorheen de fa
brieken Tzum. Wommels - Bolsward
thans zijn hier ook bij aangesloten de
fabrieken Workum en Koudum. De voor
zitter de heer Tichelaar heette de aan
wezigen welkom, in het bijzonder de
hoofdbestuurder de heer v. d. Kooi, waar
na de notulen werden gelezen door de
heer Dekker van Tzum. Hierna wordt
het woord gegeven aan de heer v. d.
Kooi, die verschillende punten behan
deld, de zuivel aangaande. Eerst deelt
hij mede dat in verband met concentra
ties van de fabrieken. Men is overge
gaan tot grotere districten zodat ook de
fabrieken Workum - Koudum zijn onder
gebracht in district Bolsward. Verder
behandeld hij de collectieve arbeidsover
eenkomst. Hieruit komen bij het perso
neel heel wat vragen naar voren. Zou
het niet wenselijk zijn dat ouder per
soneel een verkorte arbeidsduur werd
toegekend, bijv, boven de 60 jaar. Meer
snipperdagen? Hoe denkt de spreker van
de centrale ondernemingsraad die is op
gesteld voor de fabrieken van de „Goe
de verwachting” te Workum. De aanwe
zigen zien hier niet zo veel in. Tenslotte
wordt aan het personeelslid de heer Vlie
ger van afd. Tzum het gouden insigne
uitgereikt en op de jas gespeld als 25
jarig lid van de Christelijke Bond van
het CPV afd. Zuivel. De heer v. d. Kooi
spreekt hierbij de wens uit dat hij in de
komende jaren ook trouw zal blijven
aan de Christelijke organisatie. De heer
Vlieger bedankt voor de woorden tot
hem gesproken en zegt dat deze jaren
overtuigd te zijn geweest van het lid
maatschap van een Christelijke organi
satie. Hierna wordt deze vergadering ge
sloten door de voorzitter.
invloed van het Dordtsche Calvinisme.
In dat jaar hebben „Johannes AB
Heerma, uit een zeer edel burgemeester
lijk geslacht gesproten, Heerko Heerko-
nis en Franciscus Rollema”, zelve weleer
Roomsch-Katholiek, nu als eerste kerk
voogden, met den achtbaren magistraat
„zorg gedragen, dat dit gewijde gebouw
weer tot vrome doeleinden werd terug
gebracht”, voorzeker ook, door weg te
doen en te vernietigen, wat in hun oog
heiligschennis was.”
De schrijver geeft in dit hoofdstuk van
zijn boek o.m. ook nog een uitvoerige
beschrijving van het oude orgel in de
kerk dat uit 1635 dateert en beëndigt
zijn beschouwing aldus:
„Ik heb mij verplicht geacht, zoo uitvoe
rig als ik deed, stil te staan bij den eeni-
gen steen die getuigenis geeft van de
kunst en de vroomheid uit het Romaanse
tijdperk (bedoeld is hier de z.g.n.
St. Maartensteen die zich nog steeds in
de Martinikerk bevindt, red.( en bij de
oude gothische kerk, die nog wel niet als
de andere afgebroken is, maar wier
bestaan toch hangt aan een zijden draad,
misschien aan een stroohalm, omdat wij
hier de eenige overblijfselen hebben uit
de eerste vier eeuwen van Bolswards
bestaan”.
In zekere zin dreigt de geschiedenis zich
nu te gaan herhalen.
Want de beschrijving, die Dr. Regn. Steen
sma van de Broerekerk geeft in zijn in
1971 verschenen boekwerkje „Langs de
oude friese kerken” luidt aldus:
„Bolsward, Broerekerk (Vroomheid 71).
Dit overblijfsel van het franciskaner-
klooster is een sobere bakstenen kerk uit
het einde van de 13e eeuw. De voorgevel
is versierd met klimmende boogfriezen,
maar is in 1903 - ’07 vrij sterk geres
taureerd. De stenen tracering van het
middelste raam is toen vernieuwd. Door
gebruik van velerlei aard, o.a. als ka
zerne (1572) en tentoonstellingsruimte
(o.a. in 1893 voor een petroleumekspo-
sitie) is het interieur geheel ontluisterd.
Enkele onderdelen van het meubilair
verhuisden naar de Martinikerk, andere
zijn spoorloos verdwenen. Het loont hier
niet de moeite om naar de sleutel te
vragen”.
Dat zelfs een afbeelding van deze kerk
in dit boekje achterwege is gebleven,
mag een bewijs temeer vormen van de
vergetelheid, waarin dit gebouw voor de
zoveelste maal dreigt te verzinken.
Want ook al is het leien dak nog gaaf,
opnieuw lijken de ramen aan de
voorkant „gebombardeerd” en is het
gebouw aan zijn oorspronkelijke bestem
ming al weer enige jaren onttrokken. De
problematiek van „wat er nu mee moet
gebeuren” lijkt een eerste grote kracht
meting te gaan worden voor de stichting
„Bolswards Historie” én voor haar hope
lijk vele leden, die ook als „behoeders
van kunst en kuituur” mee willen
denken en handelen om tot een
aanvaardbare bestemmingsoplossing te
komen.
De fraaie foto is gemaakt door de heer
J. B. Elzinga, die ook bovenstaande tekst
voor ons schreef.
Ditmaal maakte hij de foto van een kant
zoals weinigen de kerk zien, n.l. vanuit
het hof (oude schuttershof) Hoewel na
de oorlog de kerk enkele malen een
opknapbeurt kreeg, is deze al weer in
verval (zie b.v. de daksgoot) Deze foto
had ook kunnen heten „Ora et Labora”
(Bod en Werk) want hier wordt onthuld
hoe rakelings tegen de kerk, waar vele
eeuwen lang het gebed opklonk een
zakenpand is gevestigd. We zien n.l. de
achterkant van het bedrijvig pand van
fa. Wim Muizelaar. Daarboven nog een
trapgeveltje. Links zien we een van de
koorramen. De toch wel sierlijke raam-
verdeling is bij elk raam in de kerk
weer anders. Nog steeds wordt een
passende bestemming voor de kerk
gezocht. Voor het houden van kerkdien
sten is deze nu overbodig geworden,
daar alle diensten worden gehouden in
de Martinikerk.
„De I3e en 14e eeuw zijn voor Bolswards
bloei van grote betekenis geweest De
Middelzee, die in de 12e eeuw nog tot
aan de stad zich uitstrekte, week meer
en meer terug. De grote Hendijk strekte
zich al verder en verder beschermend
uit, onderscheiden hemmen ontstonden
en vormden de vruchtbaarste polders.
Het „Hoog”, het „Zand”, vroeger het
zeestrand, de „Dijk”, alles werd
bebouwd. De handel en de scheepvaart
namen in evenredige mate toe. En ziet,
zodra de bevolking zich uitbreidt, daar
verrijst, tegenover de kleine Romaanse
kerk op Oldehoof (de voorganger van de
Martini, red.), de statige Gothieke kerk
aan den H. Franciscus gewijd. Wie nu
het vervallen, verwaarloosde gebouw,
met zijn voor een goed deel van leien
beroofd dak, met zijn door de straat
jeugd gebombardeerde ramen ziet, wie
een oppervlakkigen blik naar binnen
slaat en daar slechts een oude preekstoel
en orgel waarneemt benevens enkele
banken, zal het den Heer Eyk van Zuili-
chem vergeven, dat hij, hoewel opzet
telijk in Friésland gekomen, om „den
bouwtrant van eenige oude kerken” te
bestuderen, dit geheele gebouw
eenvoudig niet opmerkt o£ althans on
vermeld laat, hoewel dat, met ’t oog op
het jaar 1847, toen hij zijn bezoek hier
bracht en deze kerk, zekerlijk in veel
betere toestand dan heden verkeerde,
toch wel eenige verwondering wekt. Ik
zelf ben evenzeer schuldig, immers 10
jaren geleden, heb ik in het werkje
„Friesland en de Friezen”, die kerk nog
een smakeloozen „steenklomp” genoemd.
En tot hoevelen, binnen en buiten Bols
ward zou ik kunnen zeggen: Wie van U
lieden in dezen niet gezondigd heeft,
werpe den eersten steen op ons! Toch
verdient dat gebouw die miskenning
niet. Het is niet alleen een gedenkteeken
van de vroomheid van het voorgeslacht,
maar het is ook een bewijs van zijn
kunstzin en kunstvaardigheid. Wij staan
hier voor een gebouw, van baksteen
opgetrokken, uit het echt gothieke tijd
perk. Wel vermeldt een opschrift, in
gouden letters, op een zwarten steen, die
in het koor is ingemetseld, dat de nijdige
oudheid, den schrijver verbiedt het
jaartal te noemen, in ’t welk de
grondslagen voor die kerk zijn gelegd,
maar toch vernemen wij daaruit, dat in
het jaar onzes Heeren 1281 de
Minderbroeders voor ’t eerst zich in
Bodelsweert zijn komen vestigen, en wij
mogen aannemen, dat omstreeks dien
tijd ook deze kerk, nevens het grote
Franciscaner klooster verrees. De heer
7yk tot Zuilichem vermeldt dat
over het algemeen de muren der Frie-
sche kerken zonder „pilasters en boog-
lijsten op de muren” zijn, en hoewel dit
ook van deze gevel moge gelden, toch is
hij vol afwisseling door het vlechtwerk
met halve spitsbogen bewerkt, door de
I nissen ter zijde van het middenvenster.
Geen waardige toren siert dit gebouw
een nietig koepeldakje rust op zes
houten zuiltjes, en staat boven den
voorgevel.
Tot in het midden echter der 17e eeuw
verhief zich, enigszins achter den voor
gevel, uit de nok van het dak, een
slanke torenspits, die later door dit to
rentje is vervangen. Maar in dien voor
gevel zijn drie spitsboogvensters aan
gebracht, één zeer groot in het midden,
dat de voorname lichtschepping is voor
het middenschip en twee kleine terzijde,
waardoor het licht in de zijbeuken valt.
Al deze vensters komen vriendelijk uit
tusschen de nissen, contreforten en het
vlechtwerk en ongetwijfeld moet men
den bouwmeester bewonderen, die voor
600 jaren, een gevel ontwierp met
zooveel teekening en smaak en diepte en
den werkman die, alleen met de hand,
den baksteen zoo wist te bewerken. Wat
is echter tegen zes eeuwen bestand,
vooral als niet een zorgende hand de
losweekende kalk in de voegen weer
aanvult en wind en regen hun
vernielende kracht ongehinderd kunnen
uitoefenen?
Treden wij het gebouw binnen, dan zien
wij dat het bestaat, even als de St. Mar
tinikerk, uit een middenschip en zijbeu
ken en ook hier geen kruisvorm aanwe
zig is. Het is 40.30 m lang en 17.45 breed
in het midden, 5m op het koor. Vier
op
het
zware gepleisterde kolommen
achtkantige voetstukken, dragen
dakwerk. Op zeer onevenredige wijze
zijn aan beide zijden spitsbogen
aangebracht, die ook niet van dezelfde
afmetihg zijn, het koor is geen vijfhoek,
gelijk in de groote en elders meestal het
geval is, maar een driehoek. De
zoldering is van hout, maar het steenen
gewelf, dat in de St. Martinikerk wordt
aangetroffen is dan ook een merkwaar
dige uitzondering. Vroeger meende ik
dat de storm-en bindbalken in het mid
denschip, de karbeelen en jaagbindten in
de zijbeuken in latere tijd aangebracht
waren, doch naar een deskundige mij
verzekert, behoort dat houtwerk reeds
tot den stichtingstijd.
Ziehier dan het gebouw, dat „eenige
Edelen en vroome luiden uit ’t kwartier
van Westergoo gesticht hebben” en
waarvoor het hout, waarvan ik sprak,
moet gehakt zijn in het Kreilerbosch,
thans een zandplaat in de Zuiderzee, een
weinig bewesten Stavoren. Daar hebben
300 jaar lang onze Roomsch-Katholieke
medechristenen aangebeden, daar de
lustige Gaudenten, de meer ernstige
Observanten uit het nevenstaande
klooster. Ongetwijfeld hebben velen in
die eeuwen de kerk begiftigd met
geschenken van meerdere of mindere
kunstwaarde, voor altaar of biechtstoel,
in beeld of gestoelte, doch „quod defor-
mavit Papismus vera reformat relligio et
pietas, voce sonante Dei”, „wat ’t Papis
me heeft misvormd, dat hebben de gods
dienst en de vroomheid, terwijl de stem
Gods zich doet hooren, hervormd.” Zoo
luidt het opschrift van den steen weder
om, van welken ik straks sprak. Dat is
de geest, de taal in 1623, onder den
Een onderwerp dat sedert jaren in dit
overzicht niet aan de orde kwam is de
emigratie en wat daar mee verband
houdt.
In Nederland beschouwt men Zuid-A
frika, Australië, Canada en de Verenigde
Staten als echte immigratielanden, welke
in de afgelopen eeuw jaarlijks emigran
ten uit Europa hebben opgenomen, dui
zenden of zelfs honderdduizenden. Daar
bij mag men echter niet over het hoofd
zien, dat deze landen steeds een emigra
tie van betekenis hebben gekend, niet al
leen van repatrianten (d.z. immigranten
die terugkeren naar hun land van her
komst) en van remigranten (d.z. immi
granten die vertrekken naar een ander
immigratieland), maar ook van ingebo
ren landsbewoners. Vele Canadezen zijn
naar de U.S.A, getrokken om daar be
ter betaald, hooggeschoold, speciaal werk
te verrichten. Sommigen uit de U.S.A,
zijn naar Australië verhuisd om daar de
onaangenaamheden van het eigen land
te ontvluchten, zoals rassen-onlusten,
volte en vervuiling der elementen of
dienstplicht in hun onbekende overzeese
landen om voor hen raadselachtige be
langen der U.S.A, te verdedigen.
In het boek „Bolswards Kunst en
Kunstgeschiedenis” van M. E. van der
Meulen (geschreven in 1887) vindt men
betreffende de Broerekerk o.m. het vol
gende.
Een merkwaardige zaak - voer voor psy
chologen - is het verschijnsel dat juist
nu het probleem Israël (zeg maar het
joodse vraagstuk) velen bezig houdt en
de een vraagtekens plaatst, waar de an
der uitroeptekens zet, er een ongezonde
belangstelling komt voor de figuur van
Hitler, die we juist getracht hadden uit
onze herinnering te bannen. Misschien
juist daardoor?
„Hitler is een mode-artikel geworden”,
schreef zelfs dr. Berman te Tel Aviv over
de acht boeken aan Hitler gewijd, vol
gens sommigen een symptoom zo niet
van terugkeer van sympathie voor de
„Führer”, de schepper van het misdadi
ge „Derde rijk”, toch in ieder geval van
heimwee, in het bijzonder bij de oudere
generatie in West-Duitsland, het verlan
gen naar het gouden tijdperk, toen Hit
lers moordregiem zegevierde, toen hij de
heerser over .heel Europa was. Een deel
van de publicisten ziet in dit verschijn
sel een vrij gevaarlijke reactie van be
paalde maatschappelijke kringen en
een heel of half bewuststreven naar een
„sterke man” die „orde” in de wereld zou
scheppen. Zij zien de nieuwe „Hitler-
golf” en de Hitler-mode als een symp
toom van openlijk of verdekt neo-nazis-
me en neo-fascistische stromingen voor
de toekomst.”
We kunnen dit overzicht tenslotte beëin
digen met een blij bericht. Blij zijn dit
maal de vogels die vandaag in België
weer vrij kunnen ademhalen.
Lavens, de Belgische minister van land
bouw, heeft n.l. niet kunnen weerstaan
aan de pressie van de vogelvangers uit
zijn kiesarrondissement Kortrijk-Ieper.
Hij heeft onlangs twee besluiten over de
vogelvangst afgekondigd, waardoor on
der andere tussen 10 oktober en 15 no
vember dit jaar 120.000 vogels mochten
worden gevangen „voor de bevoorrading
van de liefhebbers”.
Bij het vangen mochten alleen maar niet
automatische kooien worden gebruikt,
netten bleven verboden en niemand zou
twee kooien tegelijk mogen gebruiken.
Gisteren was het de laatste dag van de
massale vogelmoord. Wie de dans ont
sprong kan vandaag weer zingen. Wij
vinden dat vogeldoden voor plezier en
consumptie ’maar griezelig. Maar wat
doen we met de hengel? Nu ja, vissen
zingen en kwelen niet, maar het verschil
ontdekken is moeilijk. Een milieu-pro-
bleem dat nog moet worden aangepakt,
maar misschien is het toch beter eerst te
werken aan een systeem dat mensen do
den minder vanzelfsprekend wordt ge
vonden. De Hitler-mode blijkt ons daar
toe ten enenmale ongeschikt.
V
i 11
i
•ZZ^^Z'
w
gf
A f
