er
„Mot
jenever bij ’t kooldorsen?”
De Friese drankstrijd in de vorige
eeuw
bondsspaarbank
bolsward
I»-
Sinterklaas deed
Eekwerd
aan
De Griekse staats-
TEVEEL VAN HET BESTE BIER
Fan sted en lan
Zilveren filmpjes
ie week nov. 1948
Sparen ^gevolge
de
jeugdspaarwet
met extra
premie van
10%
greep
112e JAARGANG No. 95
DINSDAG 27 NOVEMBER 1973
Misbruik, ook in Friesland
Crisis
Aankomst van Sinterklaas in Eekwerd.
Conclusie
Tegen het kwaad
Het lichaam, dat een dam trachtte op te
Begin der organisatie
J.S.
Fries-nationale inslag
lang,
duurt
O
*3
fan
Friese hoedjes en mutsen te koop.
Arbeidersbeweging
De Zuiderhaven te Wommels gedempt.
De flater fan mannich heit is, dat er wol,
dat syn bem him eare oandocht.
Advertentieprijs: 22 ct. per mm.
Ingez. mededelingen dubbel tarief
Contractprijs op aanvraag
Te koop een solide brik met tuig. Gebr.
Dooper, Laard en Zaard.
Eerste steenlegging van de in Exmorra
in aanbouw zijnde pastorie.
De heer H. Haytema te Workum 25 jaar
raadslid.
ganda behoren reeds lang tot het ver
leden tijd. En het kader vergrijst
De chr. school te Winsum 75 jaar. Voor
zitter Van der Ploeg, 86 jaar oud, leidde
de feestvergadering op uitnemende wijze.
De door de oorlog vernielde toren te
Pingjum zal gerestaureerd worden.
De
die
Friese
de
De economische crisis van de 80-er jaren
deed de drankbestrijding in Friesland
geen goed. Veel volijverige drankbestrij
ders veelal mensen met initiatief
trokken als emigrant naar Amerika. Na
tuurlijk had de drankbestrijding ook veel
tegenkanting, soms zelfs van officiële
zijde.
Zo weigerde het gemeentebestuur van
Leeuwarden b.v. in 1895 nog een stuk
weiland af te staan voor het houden van
een meeting.
Genoemd dient nog te worden, dat men
in onze provincie vooral ’t Friese volks
toneel heeft aangegrepen als propagan
damiddel. Talrijk zijn de toneelstukken,
Dêrom spriek ik him fuortynienen oan:
Nou’t jo net mear sprekke kinne, tink
was
en
de
nog
Wie zal het zeggen
Het is nog zeer vaag
Waar blijft het antwoord
Op dee’z vraag?
Papadopoulos legde
Weer het loodje
Misprijsde kapitein
Op ’t Griekse oorlogs-bootje
Nog even geduld
Het leger bleef baas
Het trok tot op heden
Het sterkste aas.
Abonnementsprijs f 7,50 p. kwartaal
(bij vooruitbetaling)
Giro 887926
Verschijnt
DINSDAGS en VRIJDAGS
VHg. A. J. OSINGA b.v., Bolsward
Administratie- en Redactie-adres:
Marktstraat 13 - Postbus 5
Tei. 3044 - Na 18.30 uur 2660 of 2335
(05157)
gezinsbank zonder winstdoel
In de voormalige pompmakerij van Wou
ters aan het Kleinzand zal een knikker-
fabriek worden gevestigd. Knikkers wer
den voor de oorlog ingevoerd uit Japan
en Duitsland. Men denkt aan een jaar
omzet van 100.000.000 knikkers.
De nieuwe staatsgreep
In Griekenland
Voor ons misschien
Een betere band?
Zal ex-koning
Constantijn in ballingschap
Weer worden ingelijfd
Bij de oude hap?
nou yn jou herte, dat God oansjocht en
trochgrounet oan jou Heilén Jezus Chris
tus, lit dy nou wêze ta jou treast en
libben. En doe’t de Prins wol safolle to
kennen joech, dat er my forstie, haw ik
nei oerliz mei de prinsesse fan Portugal,
dy’t foar de Prins oer stie en mei skrie-
mende eagen fan de Hearen Steaten Ge-
nerael, riedshear Vosbergen en oare
hearen, my ünbikend, mei al de oan-
sjenlikste offisieren fan myn hear de
Prins en de beide dokters Rumph en
Valentius. De by wêzigen foelen allegear-
re op ’e knibbels en beaën mei hjitte
triennen foar myn hear de Prins. Nei it
gebet gyng ik oerein en spriek de Prins
yn ’e earen: As jo it forstien ha en noch
woltomoede binne yn ’e Heare, dan for-
sykje ik jo, dat jo mei in triuw fan jou
hén in teken jowe oan myn hén. En
fuortendaliks omklamme de Prins myn
han sa fêst, dat ik dy net losmeitsje koe,
eart de libbenskrêft him bijoech en de
pols net mear sloech. Doe spriek ik diz-
ze wurden noch yn de Prins syn earen:
Litte jo dizze wurden noch yn it hert bi-
tinke: „Heare Jezus, erbarmje Jo oer
my! Heare Jezus, üntfang myn geast!”
Spoedig kreeg de drankbestrijding een
krachtige stimulans door de opkomst der
arbeidersbeweging. De eenheid inzake
het Fries-nationale, sociale en anti-
alcoholistische beginsel krijgt in 1876
een spreekbuis in het Friesch Volksblad
December is vanouds de maand
van lekker eten en lekker (en veel)
drinken. Dit dateert al van vóór
het Christendom, en het ligt voor
de hand dat onze voorouders, net
als wij, juist in de donkerste
maanden van het jaar het meest
„in” waren voor een feestje.
Veel is lekker, maar té veel kan
allerlei nare konsekwenties heb
ben. Ons land telt heel wat bier
drinkers en juist in die dagen zul
len zij hun pilsje niet laten staan.
Van bier kun je dronken worden,
maar als het zover komt dat de
persoon in kwestie half of hele
maal bewusteloos raakt, hoeft dat
niet door de alkohol in het bier
te zijn gekomen, maar door het
vele water dat erin zit. De weef
sels „verdrinken” in het water en
een akute watervergiftiging kan
het gevolg zijn, soms met dodelijke
afloop.
In het midden van de vorige eeuw was
het drankgebruik (en daardoor helaas
ook het misbruik) in Friesland vrij alge
meen. Het was bij de burgerij van hoog
tot laag gewoonte geworden hij vrijwel
iedere gelegenheid een glaasje te schen
ken, zo als bij geboorte (boerejongens op
brandewijn), bij bezoek, op verjaarda
gen, bij het betalen van een rekening,
het slachten van een varken, het
bouwen van een huis, des zaterdagsa
vonds, des zondagsmorgens na kerktijd,
en zelfs bij begrafenissen.
Aan het einde van de vorige eeuw
spreekt het drankmisbruik in Friesland
uit de volgende cijfers: op een bevolking
van 336.000 een aantal scholen van 464
en een aantal drankvergunningen van
1874; m.a.w. naast iedere school stonden
er vier herbergen. Voor het onderwijs
werd nog geen miljoen gulden betaald,
voor sterke drank ruim vier miljoen
neergeteld, of per hoofd o mgerekend
ruim 3 gulden voor het onderwijs tegen
ruim 12 gulden voor de drank. Interes
sante gegevens over de toestand in
Friesland vindt men in de in 1895
verschenen brochure „Friesland en de
jenever”.
„De neimiddeis, doe’t de klok fjouwer
ure sloech, waerd ik troch twa helle-
baerdiers üt namme fan myn hear de
Prins bean boppe to kommen. Yn de kea-
mer kommen, foun ik de goede hear
Prins yn it stjerren, sünder mear sprek
ke to kinnen, net yn steat de eagen op
to slae.n
Spoedig staan wij nu bij de wieg der
eerste drankbestrijders-organisatie. In
1842 wordt de bekende „Nederlandse
Vereniging” opgericht (door Dr. W.
Egeling en Mr. J. Heemskerk), een
neutrale organisatie, die eerst veel later
zou gevolgd worden door meer confes
sionele zusterverenigingen. Weldra telt
Friesland veel leden, vooral in de arbei
dersklasse. In 1845 schenkt een Leeu
warder pianofabriek bij voorkomende
gelegenheden al geen borrel meer: te
Workum bestrijdt de tabakskerver
Troste „Het Nieuwjaarszuipen” met het
uitgeven van bonnen. Het zijn hoopvolle
symptomen. Helaas in de cholera-
epidemie van 1849 zoekt het Friese volk
zijn heil weer in de drank, dat als een
probaat middel wordt aanbevolen tegen
deze „zwarte dood”.
De bouw van een noodslachtplaats te
Makkum gegund aan David Visser, tim
merman te Makkum.
Bericht: Een vliegongeluk in Australië
liep goed af. Een Dakota vloog 50 mijl
ten noorden van Melbourne tegen een
berg. Alleen de piloot werd gedood
(Leeuw. Courant).
Uit bovenstaande samenvatting blijkt,
dat in de vorige eeuw de drankbestrij
ding in Friesland een geheel eigen stem
pel droeg en wellicht juist daardoor vat
kreeg op de bevolking. Het is wel voor
gekomen, dat het aantal georganiseerde
drankbestrijders in Friesland dat in
overig Nederland evenaarde of zelfs
overtrof. Dit spreekt boekdelen! Nog
jaarlijks staat ook op de gemeentebegro
ting te Bolsward een post bestemd voor
de drankbestrijding.
Hoewel niemand zal beweren dat deze
overbodig is, merkt men van de georga
niseerde drankweer - hoewel officieel
alle krachten zijn gebundeld - thans niet
veel meer. Er is een jaarlijkse collecte,
een kleurwedstrijd voor de jeugd enz.
maar de optochten en straatpropa-
Doe’t de Prins mei it biwegen fan syn
boarst bliken joech, dat er it forstie, en
dat syn siele noch net oergien wie, die
ne wy nochris in gebet, mei sa’n oandie-
nens as alle frommen har foarstelle kin
ne. En dêmei is dizze loflike Prins rêst
yn ’e Heare, de jouns tusken fiif en sei
zen, sa sêft en leaflik under de gebeden
fan ’e omstanners as ik ea in minske
stjerren sjoen ha, sünder it minste forset
fan iennich lid fan syn lichem en sünder
iennige swierrichheit fan ’e siken. Sa
stoar dizze wraldforneamde Prins Mau-
rits yn it 58e jier fan syn élderdom,
nei’t er regearre hie in tiid fan om en
de by sa’n 40 jier, dêr’t er by alle pa
triotten yn hélden en bikend is foar in
tige kostber en ütkard ynstrumint fan
Gods genede foar dizze lannen en bi-
nammen foar Gods tsjerke. Hy sil fan
somliken mear biklage wurde nei syn
dea, as er fan harren faeks bimind wie
by syn libben.”
Oant safier Johannes Bogerman seis oan
it wurd oer syn bifiningen oan Prins
Maurits syn stjerbêd. „De sielssoarger
ren. Begeleidt door de Schutterijmuziek
die sinterklaasliedjes speelde. In een
grote optocht ging de stoet toen naar
Eekwerd, Sinterklaas eerst in een oude
brandweerwagen maar in Eekwerd werd
overgestapt in een koets. Ook de Sim-
ca welke te winnen is met de sinter-
klaas actie was van de partij. Deze op
tocht werd gesponseert door de firma’s
welke in de optocht meereden. En onder
vrolijke klanken van de Schutterijmu
ziek en de boerenkapel ging de stoet
door Eekwerd. Wat waren de kinderen
en natuurlijk ook de groten blij dat ze
Sinterklaas in Eekwerd zagen. Natuur
lijk Eekwerd hoort er ook bij!!
DE SIELSSOARGER BIRABBE
Hjoed nimme wy ófskie fan Bogerman,
it Boalserter jonkje, dat hjir binnen de
wéllen opgroeide ta studintsje, letter
fornaemd dümny waerd to Snits, Inkhu-
zen en Ljouwert, foarsitter fan de Sy-
noade fan Dordt, gelearde fan wréldfor-
maet, bibeloersetter en ta einbislüt pro
fessor to Frentsjer. Hjoed ta bislüt noch
twa oare aspekten, dy as sielsoarger en
as skopstien en wriuwpeal. Al earder
dielden wy mei, dat Bogerman ü.o. de
sielsoarger west hat fan Prins Maurits,
dy’t er ek bystie yn syn stjerren. Ta
stichting fan alle frommen yn Nederlan
hat Bogerman syn bifiningen yn in
boekwurk delskreaun, sadat wy by wize
fan sprekken seis mei oan it stjerbêd
stean kinne. Hy skriuwt dan:
werpen tegen de drankvloed, was de
kerk. In tientallen boetepredikaties werd
tegen de drankduivel van leer getrokken
en welhaast elke bladzijde uit de kerke
lijke acten van die dagen getuigt van
tuchtgevallen inzake dronkenschap.
De wel wat wettische en puriteinse
inslag van het Calvinisme werkte in
Friesland lang na. Men waarschuwde,
bestrafte en tuchtigde, maar tastte het
kwaad niet in de wortel aan. Het
Patriottisme met zijn vrijheidsbeginsel
brak echter hier en daar radicaal met de
drinkgewoonte. Al is de carmagnole
rond de vrijheidsboom wel gedanst met
een glas jenever in de hand, menige
burgersociëteit bepaalde destijds in haar
reglement, dat haar vergaderingen
drankvrij zouden zijn. De bekende
Maatschappij tot Nut van het Algemeen
in Friesland onder Menniste, d.i. Doops
gezinde invloed) opende in de
morgenstond van de vorige eeuw reeds
de strijd tegen het drankmisbruik door
de uitgave van het „Morgenslokje” en
het „Gemeenzaam buurpraatje tusschen
Dieuwertje en Grietje” (1804). Een der
eersten die in Friesland het blauwe
vaandel tegen koning Alcohol ontrolde,
was Dr. Pel te Drachten, die in 1832
reeds een „matigheidsvereniging” op
richtte onder invloed van een dergelijke
beweging in Engeland. Dat deze Dracht-
ster actie veel spotternij had te
verduren, blijkt b.v. zonneklaar uit „De
ritnen en teltsjes”, die prachtige spiegel
van Frieslands volksleven.
hande foarslaggen dien, hwat der mei
him barre moast. Somliken mienden,
men moast him üt syn amt en syn ge
meente sette en it lén ütbanne. Somli
ken woene noch fierder gean. Oaren wie-
ne hwat sêfter. Einlings is bisletten him
syn misdied to forjaen. Bogerman hat
him oer de gong fan saken tige biklage,
mar se antwurden him: „Dit is jou ei
gen skuld, jo hawwe it gjinien to witen
as josels, jou heechmoed hat jo hjir
brocht!” Doe’t Bogerman in ófskrift fan
it bislüt tsjin him frege, waerd him dit
wegere, hwat him tige óffoel en hwer’t er
op sei, dat syn sür wurk, dêr’t er to
Dordt syn sounens mei forspile hie, wol
üntankber leanne waerd. „Dêr’t in tsjer-
ketsjinner op sei: „Jo hoege jo net sa to
bikleijen, hwant ik twivelje net, as jo
wer trettjin goune deis fortsjinje koene,
jo it net ófslaen soene, nammerstomear
net, om’t it bliken dien hat, dat jo it jild
tige lije mochten en 29 dagen mear yn
rekken brocht hawwe as jo fuort west
hawwe.” Sa hat Bogerman lean nei
wurken krige, seit üs anonime brief-
skriuwer, hwant forskate achtsje dat er
fan de greatste oansetters wie ta de dea
fan Oldebameveldt en ta forbanning fan
de remonstranten. Guon tinke hy sil de
generaliteit wol safier krije de tsjerke-
oarder hjir mei gewelt yn to fieren. As
de tsjerkeoarder allinne troch de steaten
op de léndei ófwiisd wie, soene hja it
lichtwol dwaen lyk as hja it yn Hollan
dien hawwe: de grytmannen en boarge-
masters foroarje om sa ta har doel to
kommen. Géns goede herten binne tige
bliid, dat it mei dizze tsjerkeoarder net
eint, mar stuitet. Hja hoopje, dat it füle
driuwen syn hichte hat en in ein nimme
mei. En de skriuwer bislüt dan mei: „Dit
meistou trochjaen, mar forswij myn
namme.”
Oant safier dizze twa aspekten noch: Bo
german as de sielsoarger en as man, dy t
ek f(jannen op syn wei foun en ünder-
grounsk gewrot. Hwant dat it allegearre
hwat tafoel mei de halding fan Fryslén
tsjinoer him, biwiist dochs wol it feit,
dat doe’t Bogerman ré wie mei syn bi-
beloersetting, hy as earbitoan bineamd
waerd as professor yn Frjentsjer. Syn
amtsbitsjinning hat spitigernóch net lang
duorre, omdat er yn itselde jier forstoar
Dezer dagen werd ons met de feestdagen in zicht gevraagd nog eens een artikel
te willen schrijven over Friesland en de onthoudersbeweging. Het is niet zo heel
eenvoudig prompt aan een dergeljjk verzoek te voldoen. Immers, wat gezegd moet
worden is reeds vaker gezegd, en momenteel zjjn de drankbestrjjders-problemen
in Friesland welhaast dezelfde als overal in den lande. Bladerend in de kloeke
delen van Dr. G. A. Wumkes’ „Paden fan Fryslan” viel ons oog in het tweede
deel echter op een wel zeer oriënterende verhandeling over de drankstrjjd in onze
provincie in de vorige eeuw. Omdat dit een belangrijke episode vormt uit het be
ging van de georganiseerde onthoudersbeweging, willen we er hier gaarne het een
en ander aan ontlenen en aan onze lezers doorgeven.
veel heeft gedaan voor de
onthoudersbeweging. Zij kreeg
zitting in ’t hoofdbestuur van de Ned.
Ver., en in tal van plaatsen heeft zij
voor de drankbestrijding gepleit. Als
armbezoekster te Leeuwarden had zij de
ellende gezien, die het drankmisbruik in
vele gezinnen gebracht had. Zij was het
ook, die Tolstoj’s novelle „De eerste
jeneverstoker” in het Fries vertaalde.
Van F. Domela Nieuwenhuis is de uit
spraak „Drinkende arbeiders denken
niet, denkende arbeiders drinken niet”
tot een gevleugeld woord geworden. Het
kwam zelfs zover, dat men op tal van
plaatsen in Friesland afschaffer moest
zijn om lid te kunnen worden van de
Bond voor Algemeen Kiesrecht.
o.a. van de bekende IJ. Schuitemaker,
die een facet van de drankbestrijding
behandelen. Dit toneel was echter tevens
oorzaak, dat de onthoudersgedachte veel
meer veld won bij de niet-kerkelijk
georiënteerden en vrijzinnigen, dan bij
de meer streng-Calvinistische Friezen.
Het zou nog jaren duren, voordat de
laatsten het toneel als culturele uitings
vorm konden waarderen. Rond de eeuw
wisseling was toneel voor
Hervormden en Gereformeerden
taboe. Misschien komt het mede daar
door, dat de onthoudersgedachte in deze
kringen slechts schoorvoetend veld won.
Afgelopen zaterdagmiddag stond een
groot aantal belangstellenden ondanks
de storm te wachten op de komst van
Sinterklaas. Sinterklaas had n.l. laten
weten dat hij op zijn rondreis door Ne
derland beslist Eekwerd niet wilde ver
geten. De „stoom”boot Pieter Boele
meerde af bij het plantsoen. Voor de
stoomboot uit had Sinterklaas reeds Pie
ten gestuurd. De pieten vonden het maar
wat fijn dat ze in deze supersnelle boot
vooruit mochten. Wat was het een prach
tig gezicht toen de boot aan kwam va-
onder redactie van de blinde school
meester Oebele Stellingwerf, die met de
hulp van zijn vrouw Geertruida Jentink
voor de Friese
Zij kreeg zelfs
Het duurt niet lang, of de
drankbestrijding in Friesland krijgt
hoe kan het ook anders? een Fries
nationale inslag. De leiders van de
Friese beweging, die vóór alles het
welzijn van het Friese volk willen
zoeken, beginnen de matigheids-idee
naar voren te brengen in de volkstaal, in
het Fries dus, omdat zij zich ervan be
wust zijn, zó het Friese hart het beste te
kunnen treffen. Zo schrijft G. Tiemersma
in 1854 een in het Fries gestelde
brochure, en betoogt A.P. Meeter te
Arum in „Het afschaffingsgenootschap
getoetst aan het volmaakte gebed”, dat
de afschaffing niet in strijd is met de
Friese vrijheid, niet onredelijk noch on
zedelijk is. De bekende Friese
volksschrijver Waling Dijkstra gebruikt
zelfs het Bildtse dialect om het drank-
kwaad aan de kaak te stellen, namelijk
in „Gesprek fen 2 erbaijers over ’t jene-
verzuipen” (1855) en later (1862) in „Mot
er jenever bij ’t kooldorsen?” Talrijk
zijn de bijdragen in de Friese
tijdschriften van die dagen, die handelen
over het drankmisbruik. In 1857 gaf S.
Feddema, ambtenaar ter provinciale
griffie, een statistiek van het drankge
bruik in Friesland uit. Het blijkt dan dat
er in dat jaar al een Fries hoofdbestuur
is met 7 afdelingen en 33 correspondent
schappen, wel een teken hoe de bewe
ging de wind in de zeilen had.
birabbe”, ha wy hjir boppe set. Elk
great man hat syn fijannen. Bogerman
ek. Dêr ek in priuwke fan. Wy ha mei
opsetsin sein „birabbe”, hwant wy si-
tearje üt in brief fan in éld regint oer
de bitigingen tsjin ds. Johannes Boger
man op ’e léndei fan 1619. De brief is
anonym. Dêrfandinne dat „birabbe”. Wy
tille der net swier oan, mar jowe it ge-
woan as tiidsbyld. „Ik kin net litte dy
to witten to dwaen, hwat hjir forline
wike omgien en bisletten is op de lan-
dei”. It giet dan oer de nije tsjerke
oarder, dy’t ünder lieding fan ds. Bo
german op de Nasjonale synoade
Dordt opmakke is, mar dy’t Fryslén (yn-
dividualistysk as wy ek doe al wiene,
Red.) foar in great part ófwiisde, nam-
mers troch Eastergoa, Westergoa en de
Sawnwélden. De Fryske stêdden, dy’t as
fjirde partner it bistjür mei ütmakken,
wiene mar foar de helte foar. It sylde
dus wol krap mei de nije tsjerkeoarder,
dit fanseis ta great fortriet fan Boger
man. En dan skriuwt üs briefskriuwer:
„Boppedat bin ik hjoed fan in learaer,
dy’t seis by de gearkomste west hat, ge-
waer wurden, dat de tsjerkeoarder ek
troch alle klassissen yn Fryslén ófstimd
is en dat Bogerman swier biskuldige is
boppe en büten syn lést gien to wêzen.
Bogerman héldde yn de earste sitting
in rede fan trije üren, dêr’t er yn nei
foaren brocht, hwat der to Dort foarfal-
len wie en dat it tige nedich wêze soe de
tsjerkeoarder ek hjirre yn to fieren. De
oare deis waerden ek de oare üt Fryslén
wei machtige persoanen, dy’t op de sy
noade, west hiene, forsocht op de gear
komste to kommen. Se hawwe har tige
oer Bogerman biklage, dat er har net
kenne wollen hie, neat mei harren oer-
lein hie, mar op eigen manneboet brie
ven nei Ingelén en eame oars hinne
stjürd hie, sünder har der de minste
kunde fan to jaen en hy him hélden hie
as wie de opdracht fan Fryslén allinne
oan him jown. Ek is him fan ds. Tymen
Obles to Kimswert, dy’t stjürd wie troch
de Frjentsjerter klassis, syn lêstbrief óf-
easke, hwat er earst wegere oant him
hjitten waerd dy oer to jaen. Doe’t dy
neisjoen waerd, moast hy der salang üt.
Nei *t bifoun wie, dat Bogerman mei
rjocht biskuldige wie, waerden aller-
Bolswards Nieuwsblad
STREEKBLAD VOOR WEST- EN ZUIDWEST FRIESLAND
Ferwhi/nt m: Bolsward, Baarderadeel, Hennaarderadeel, Hindeloopen, Wonseradeel, Workum tn Wymbritseradeel.
,.‘v«
